Świat wyprowadzony z chaosu - witraż Wyspiańskiego z kościoła Franciszkanów

"Bóg Ojciec - Stań się!" - tak zwie się słynny witraż Wyspiańskiego z kościoła oo. Franciszkanów.

Zwany jest także jako "Stworzenie świata", a pierwotnie nosił nazwę "Bóg wyprowadza świat z chaosu". Inna nazwa, która z niepojętych względów najbardziej do mnie przemawia, to "Świat wyprowadzony z chaosu" - chociaż wyraźnie akcent przeniesiony jest w niej z boskiej istoty Stwórcy na nieszczęsną materię. A to przecież Bóg, Stwórca dominuje w przestrzeni witraża, boskie "fiat" wstrząsa chaosem, straszliwy i potężny gest stworzenia porusza płomienie i wody żywiołów. 

Świat - nowy nieskazitelną nowością - tworzy się, wyłania tam na dole, w ciemnościach, pośród wód. De profundis. Wydźwignięty z głębokości, wirującej immaterii chaosu. W lewym, dolnym rogu, u stóp.

Małe wyjaśnienie, nie w porę.

Pozwólcie, że porzucę encyklopedyczne drogi. Zresztą, o tym witrażu napisano już wszystko - czy warto zbierać najważniejsze wątki i tworzyć erudycyjną opowieść dla uczniów pilnie poszukujących gotowych rozwiązań, informacji w pigułce? tym wystarczy wikipedia, a ja pozostanę przy mojej skąpej wiedzy, okruchach informacji, subiektywizmie. Zresztą, zdobędę się na szczerość - pozostanę przy: ignorancji, może też lenistwie, na pewno braku czasu. Być może grafomanii.

Wyznanie. Chciałabym zebrać wiedzę solidną, takie krakowskie "Gruntlagen" zbudować podobnie jak Frege i inni mistycy logiki budowali podstawy języka arytmetyki - zdefiniować, zebrać to, co pewne, opatrzyć przypisami, przejrzeć dostępną literaturę przedmiotu, dołączyć do tego aparat badawczy (przemyślna machineria, tak go sobie zawsze wyobrażam ;) pisać przypisy do przypisów, budować strukturę: ważne, pomocne, drugoplanowe, zbędne, nieprawdziwe.

Zebrać Całość. Zaiste, urodziłam się w niewłaściwym czasie - oświeceniowi encyklopedyści mieli zapewne podobne ambicje, albo średniowieczni teolodzy. Jakkolwiek to zestawienie brzmi dość absurdalnie.

Jako też absurdalny jest sam pomysł takiego kompendium. Nierealny i śmieszny. Nie bierze pod uwagę ogromu wiedzy, jaka narasta lawinowo co rok, co miesiąc, miliony drukowanych słów. Pozostaje mi pozostać przy drugiej skrajności - wiedzy szczątkowej, fragmentarycznej, okruchów zebranych tu i tam, wyczytanych, zapomnianych, przypomnianych bez podania źródeł. Trochę to "postmodernistyczne" - choć samego terminu nie lubię, ani tego, co się pod nim kryje - właśnie chaos, rozprzężenie, wirujące skrawki słów, wrażeń. Rozpad. Chaos.

Chciałabym, żeby ten świat dało się wydobyć z chaosu. Nie tylko świat słowa, naszego ubogiego chaotycznego języka, wytartych słów, obdartych ze znaczeń, strywializowanych. Ale świat, w którym przyszło nam żyć. Aby na boskie "fiat" i na efekty tego gestu stworzenia dało się odpowiedzieć: "fiat volontas tuas" - nie myśląc przy tym o chaosie: chorobach, cierpieniu, złu, które wplątane są w materię świata, cierpieniu niewinnych (cierpieniu dzieci - które jako niepodważalny dowód na niesprawiedliwość boskich wyroków przytoczył Dostojewski w "Braciach Karamazow").

Świat wyprowadzony z chaosu. Móc ujrzeć go kiedyś.

***

A teraz "szumy zlepy ciągi" - jak u Białoszewskiego - co u mnie znaczy: chaos powracających informacji, zapamiętanych bez ładu i składu.

Witraż jest ogromny i, pomijając pracochłonne studia i prace, które doprowadziły do powstania samego projektu, sama walka z materią - czyli wykonanie witraża i jego montaż, były tytaniczną pracą. Wykonaniem witraża nie zajmowała się - jak błędnie myślałam dotąd - pracownia witraży Żeleńskiego, lecz fabryka szkieł w Innsbrucku: Tiroler Glasmalerei und Cathedralen Glashutte. Witraż zamontowano w kościele jesienią 1904 roku - ale inne źródło podaje, że witraż ukończono w 1905. Czytałam gdzieś, że sam autor, gdy ujrzał swoje dzieło już na właściwym miejscu (ściana nad głównym wejściem do kościoła w fasadzie zachodniej - świątynia orientowana jest E-W, z prezbiterium, jak należy, od wschodniej strony), miał powiedzieć wtedy te słowa: "Dobrze. Całkiem dobrze."

Autor witraża, ma się rozumieć, nie świata - ale jeśli dobrze pamiętam, to paralela jest zastanawiająca... Trzeba tu też zaznaczyć, że - jeśli dobrze pamiętam - wydostanie świata z chaosu to tradycja hebrajska, my częściej przywołujemy chyba grecką: kolejnych etapów stworzenia, dzień po dniu. I odpoczynku dnia siódmego, kiedy to Bóg zadowolony ze swego dzieła rzekł: "Dobrze. Całkiem dobrze." Czy jakoś podobnie.

Bóg z witraża Wyspiańskiego przypomina dzieła Michała Anioła. Zauważcie - widziany z wnętrza kościoła podnosi lewą (!) rękę. Ponoć dlatego, że przy montażu doszło do pomyłki i witraż został wstawiony odwrotnie - czy to możliwe? Koniecznie muszę to sprawdzić. A może ktoś wie?

Wspominałam już, że witraż znajduje się w zachodniej ścianie kościoła - to bardzo ważne! "Gdy łuny zachodu rozświetlą witraż"... albo opowiem o tym spokojniej: światło jest pełnoprawnym elementem konstrukcji witraża, w zależności od pory dnia rozświetla go i przygasza, wydobywa barwy chłodne, wtedy dominuje żywioł wody i powietrza, kiedy indziej znów rozpala mocniej płonące wstęgi ognia.

W chłodnych odcieniach żywiołu wody:

W gorącym, jaskrawym słońcu zachodu jeszcze go nie widziałam.

Tutaj w zgaszonym popołudniowym świetle pochmurnego dnia:

Splątane żywioły, pasma chaosu. Spójrzcie na dłonie Stwórcy. Lewa dłoń w geście stworzenia, prawa opanowuje żywioły - w żyłach krąży żywioł życia. Oczy - bez źrenic - obce, boskie, nie-ludzkie, całe wypełnione błękitną materią.

Lub czarną, gdy nadchodzi zmrok.

***

Inne witraże, na razie tylko krakowskie, które pojawiły się i pojawią na blogu "Kraków i okolice " zobaczyć można tutaj: WITRAŻE. Są wśród nich inne projekty Wyspiańskiego, będą witraże Mehoffera, pojawiły się już witraże z Jamy Michalika. Miłośników witraży zapraszam!

***

Jak zwykle dziękuję Wam za godną podziwu cierpliwość. Gdyby ktoś miał chęć dorzucić mniejsze lub większe okruchy wiedzy, podzielić się czymś, co ważne albo poprawić mnie, gdy mylę się straszliwie - piszcie koniecznie! Wasze uwagi i komentarze to dla mnie zawsze wyjątkowa lektura.

Niedawno ktoś z Was podzielił się ze mną wierszem Wyspiańskiego - a rzecz tyczy się - w skrócie - ludzkiej skłonności do przylepiania etykiet wszelkim, zwłaszcza nowym zjawiskom, porządkowania i... popadania w schematy. Otóż zniecierpliwiony tym, że wszystko, co stworzył - w szczególności poszło o wystrój gmachu Towarzystwa Lekarskiego - krytycy wrzucali radośnie do pojemnego worka z modną, choć nie do końca zrozumianą nazwą "secesja", Wyspiański odpowiedział takim oto wierszykiem: 

 

Wy­uczo­no pa­pu­gę wy­ra­zów o sztu­ce,
przy­znać trze­ba, że ła­twość mia­ła w tej na­uce;
więc gdy wy­raz „se­ce­sja" wy­ma­wiać po­ję­ła,
wi­ta­ła tym wy­ra­zem wszyst­kie nowe dzie­ła.
Więc styl mój krze­seł z le­kar­skie­go domu
na­zwa­ła „se­ce­syj­ny" — płyn­nie i bez sro­mu.
Cze­kać trze­ba cier­pli­wie, aż po pew­nym cza­sie
nowy fra­zes pa­pu­dze w pa­mięć wbić znów da się.
Jak­kol­wiek rzecz ta kształ­tu Sztu­ki nie od­mie­ni,
fra­zes jed­nak wy­star­czy, by Myśl dia­bli wzie­ni. 

***

Przepraszam, że częstotliwość moich wpisów stała się ostatnio tak karygodna. Szykują się zmiany. A nawet Zmiany. Postanowiłam dokonać może nierozsądnego wyboru i zmienić sporo elementów dotąd stabilnych. Przestawić zwrotnicę! Rozpocząć coś nowego, postawić sporo na nową kartę. I mam nadzieję, że także ten mój świat uda się wyprowadzić z chaosu.

Jeszcze za wcześnie, by się chwalić, za wcześnie, by o tym wspominać - nie chcę zapeszyć. Gdy już sprawa będzie pewna - podzielę się z Wami dobrą wiadomością. Muszę kończyć - kilkanaście dni bez bloga i w intensywnym realnym życiu sprawiło, że ta notka będzie wyjątkowo długa w czytaniu. Ech, grafomania, podobno to się da leczyć.

Tymczasem - żegnam Was znów na kilka dni. Teraz czas będzie szczególny - uważajcie na siebie w podróży! I w ogóle - uważajcie na siebie i nie dajcie się siłom chaosu. Niech Wasze drogi będą proste, serca lekkie, a myśli pełne nadziei - przecież to nie jest, tak sobie tłumaczę, smutne święto. Pamięć o bliskich i drogich osobach - jak mogłaby być smutna? Najsmutniejsza byłaby niepamięć.