Stradów. Grodzisko Wiślan.

Miejsce, o którym nie potrafię zapomnieć. Widzę je od wczoraj, żywe choć martwe, wyjątkowe; widzę je wyraźnie - czy mam zamknięte czy otwarte oczy. Miejsce, w którym czuje się czas. Myślałam, że wybieram się na zwykłą wycieczkę, a znalazłam się - wiem, jak to brzmi egzaltowanie - znalazłam się w raju. Paradis terrestre. Właśnie ziemia - w tym ziemskim raju - była bardzo ważna, bardzo mocno obecna, kryła wielkie choć na całe wieki zapomniane tajemnice.

Wewnętrzny pierścień fortyfikacji zamykał się wokół wielkiej przestrzeni majdanu jak ogromna podkowa, to tutaj stały chaty, drewniane i ziemne konstrukcje, tutaj chroniła się okoliczna ludność, gdy nadciągało zagrożenie. Właśnie refugium - tylko ta funkcja może tłumaczyć olbrzymie rozmiary grodziska, niewyobrażalne wprost w tamtej odległej o tysiąc lat epoce, do dziś imponującego - powierzchnią, wysokością wałów, głębokością fosy, rozmachem całego założenia. Gród wraz z trzema podgrodziami otoczony był skomplikowanym systemem obwarowań, wałów ziemnych wzniesionych w technice izbicowej połączonych z palisadami. Pomimo upływających wieków, pomimo wszelkich zagrożeń ludzkich i tych naturalnych związanych z porządkiem przyrody - grodzisko przetrwało. Potężne, ludzką ręką wzniesione przed ponad tysiącem lat umocnienia otaczają wewnętrzny dziedziniec wysokim na kilka do kilkunastu metrów pierścieniem, przerwanym w dwóch miejscach przez fałszywą - jak to sobie roboczo nazwałam - i prawdziwą bramę (ta pierwsza wyrwana może przez wody, przez erozję i czas; ta druga powstała w zamierzeniu budowniczych). Dalej jest fosa - jej głębokość osiąga dziś pięć metrów, czy można sobie wyobrazić, jak potężna była kiedyś? I jak wysoko sięgały umocnienia? I czy w ogóle wyobraźnia nie staje się na chwilę bezradna, gdy uświadomić sobie, że całość tego systemu umocnień obejmowała obszar 25 hektarów a zamieszkiwać mogło tutaj nawet 4 tysiące ludzi? Mówimy o połowie IX wieku a nawet o czasach wcześniejszych, jeśli chodzi o podgrodzia... nie byłam w stanie wyobrazić sobie tej przestrzeni, tego rozmachu, nie wierzyłam.

Po raz pierwszy przeczytałam o tym miejscu przed kilkoma dniami, trudno mi opisać impuls, który kazał porzucić wszystkie inne plany i wybrać się tutaj wczoraj, w niedzielę, tego nie można racjonalnie wytłumaczyć. Nie wierzyłam do końca, że takie miejsce istnieje naprawdę - i jak to możliwe, że dotąd o nim nie słyszałam. Nigdy nie będę w stanie wyrazić jak bardzo jestem wdzięczna, że udało mi się znaleźć opis tego niezwykłego miejsca - a przy tym od razu trafić na opis ze wszech miar rzeczowy, wyczerpujący, pisany ze znawstwem i erudycją, jak zresztą wszystkie na blogu, który jest moim wielkim odkryciem (zdaję sobie sprawę, jak to brzmi, ale nie ma w tym przesady, to pierwszy blog od bardzo dawna, który przeczytałam dosłownie "od deski do deski" - zanim jednak mój wpis zacznie przypominać panegiryk czy inną dworską laudację, której przykład można czytać na pomniku w miejscowości Włochy, nieopodal miasta słynącego z kamieniołomów - pozwolę sobie wszystkich zainteresowanych rzetelną wiedzą odesłać na blog Stradoviusa, gdzie można przeczytać najbardziej kompletny opis grodziska w Stradowie). I teraz mogę już zająć się tym, co potrafię - chaotycznymi dywagacjami, zapisem nieokreślonych wrażeń.

Stradów, grodzisko Wiślan. W całej tej niezwykłej (i właściwie nie do końca wyjaśnionej) historii bardzo spodobał mi się epilog. Nie było pożogi, zniszczenia, katastrofy, nie odnotowano warstwy spalenizny (moja interpretacja: grubej warstwy popiołów, grotów strzał i innej broni, szczątków zmasakrowanych kości etc) która jednoznacznie wskazywałaby na krwawy kres pokojowego bytu grodziska-refugium. Przeszło w ręce Piastów z północy na drodze pokojowej, być może wcześniejszego pokojowego traktatu, a może w trakcie oblężenia obrońcy oddali gród - wolę jednak myśleć o tej pierwszej hipotezie nie zakładającej poddania pod naporem siły, lecz rozważnego politycznego myślenia. Romantyczni samobójcy mają zwykle inne zdanie, ale są tacy, którzy uważają, że lepiej jednak zachować głowę (swoją i ludzi poddanych opiece) i w nowym państwie utrzymywać w jakiś sposób, na ile to możliwe, świadomość odrębności. 

Że owa świadomość nie jest czymś iluzorycznym - to dla mnie nie podlega kwestii. Odczuwam ją mocno. Różnie definiuję sobie granice "mojej ziemi", dokonuję mniej lub bardziej uzasadnionych aneksji, moje pole posiadania rozszerza się - jest ta "moja ziemia" najbliższa, jest Wyżyna Miechowska, są okolice Krakowa i najogólniej Ziemia Krakowska rozumiana w najszerszym historycznym spojrzeniu - a jednak wraz z odległością zmniejsza się moje poczucie przynależności. A przede wszystkim nie potrafię sobie wyobrazić, że słowami "moja ziemia" określam okolice Gopła, Gniezna, Poznania... Nie mówię tutaj o racjonalnych argumentach, tylko o tym, co czuje się w trzewiach, tak po prostu; irracjonalna, wisceralna ojczyzna. Ktoś złośliwy powie po prostu, że to atawistyczne przywiązanie do ziemi, spuścizna po pańszczyźnianych przodkach (ale jak to! gdy dziś każdy swoje korzenie wywodzi z takiego czy innego dworku! Miałabym-że być gorszą, moi paysanne? quelle horreur! A jednak powszechny zachwyt szlacheckością i bogoojczyźnianymi tradycjami polskiego dworku  - ça me donne la nausée) i może mieć rację, przyznaję. 

A jednak faktem jest, że wczoraj, gdy stałam na wysokich obwarowaniach największego w Polsce grodziska w Stradowie, gdy przemierzałam wzdłuż podkowy wałów trasę strażników sprzed tysiąca lat, gdy przechodziłam przez majdan pełen niewidocznych chat i niesłyszalnego gwaru chroniących się tutaj ludzi, gdy wspięłam się na wysokość bramy i patrzyłam na północ nad głęboką fosą - niech mi bogowie tych miejsc będą świadkiem - czułam, że przynależę do tej ziemi. Do tej właśnie. Nie innej, daleko na północ, ale tej - falującej po horyzont jak wielka chusta, zielonej i żyznej, przedzielonej meandrami wartkich rzek, przecinanej głębokimi jarami, parowami, wąwozami. Moja ziemia.

Co stało się z grodziskiem w Stradowie? Przeszło w ręce Piastów, obyło się bez rzezi, gromowładny Perun jakoś musiał to ścierpieć. W nowym państwie tworzyły się powoli nowe zręby podziału terytorialnego, wraz z rozwojem kasztelanii znaczenie grodzisk stopniowo zanikło, potężnym ośrodkiem stała się nieodległa Wiślica, w Stradowie ziemię posiadł możny ród Adwańców. Mijały lata i wieki, włościanie orali, siali i zbierali plony na ziemi dawnego grodziska, nawet na majdanie wewnątrz obwarowań. Ponoć nieopodal widoczne były jeszcze za czasów Długosza jakieś kopce, dziś zaginął po nich ślad. A jednak potężne ziemne obwarowania starożytnego grodziska stoją do dziś, nie tak wielkie jak przed tysiącem lat, a jednak szczęśliwie oszczędzone przez los albo chronione przez dawnych bogów.

Wczoraj stałam na środku dziedzińca, wokół otaczał mnie pierścień obwarowań, majdan przypominał wielką, zieloną misę przykrytą od góry nieobjętym kloszem nieba. Było całkiem cicho. Wspięłam się na strome ściany, przemierzałam cały okół szlakiem dawnej straży, w dole rozpościerał się niewiarygodny pejzaż wzniesiony ludzką ręką i ręką natury tak, że nie poznać gdzie zaczyna się jedno a kończy drugie, dwa porządki splecione w jedną, nieopisanie piękną całość.

Nie wiem, czy czarno-białe zdjęcia to był dobry wybór. Wydaje mi się, że brak kolorów pozwala skupić się na formach, na kształcie, na niezwykłej przestrzeni tego miejsca. Widzę grodzisko w zieleni - wielki zielony talerz przykryty ogromnym kloszem nieba. Ale zieleń nie była jeszcze bardzo intensywna - a i powietrze nie było tak przejrzyste jak w te dni, gdy ponoć z grodziska można oglądać Tatry. Te meandrujące drogi i dróżki widziałam pod światło i zdjęcia w kolorze nie oddają ich - być może prawdziwej - natury. Tak czy inaczej zdjęcia kolorowe pokażę już niebawem, bo - choć całkowicie inne - to przecież również dla mnie ważne przez to, że nie odrealniają rzeczywistości a pozwolą mi dłużej pamiętać tamten dzień, zieloną wczesnowiosenną trawę, niebo przecinane smugami samolotów, śliwę tarninę kwitnącą na środku majdanu. To wszystko chcę pokazać, o ile czas pozwoli, i jeszcze cały ten dzień, który był dla mnie prawdziwą wyprawą w nieznane - które okazało się tak znane i bliskie sercu, jak wspomnienia z dzieciństwa, jak własny ogród, jak sen, który często się śni, jak książka, na której uczyłeś się czytać. Tamtego dnia, w niedzielne popołudnie 12 kwietnia po raz pierwszy wybrałam się przez Wyżynę Miechowską na Ponidzie. Skąd taka decyzja? Myślałam o tym już wcześniej, ale ostatecznie do zmiany kierunku moich "wypraw" przekonało mnie kilka ostatnich wycieczek do Ojcowa i dolinek krakowskich. Cywilizacja, nowobogacki kicz, przyroda zadeptywana przez tysiące turystów i zwłaszcza pseudoturystów, zgiełk i hałas. Dwa ostatnie wyjazdy do Ojcowa i dolinek przypieczętowały decyzję o zmianie kierunku i poszerzeniu pola wypraw. I tak, po latach, historia zatoczyła koło. Żegnajcie Paryże, Warszawy, żegnaj* zadeptany przez setki tysięcy turystów Krakowie, obwieszony reklamami, zastawiony samochodami w nieprzejezdnych korkach i na każdej możliwej piędzi chodnika, żegnaj Krakowie wraz z malowniczymi, zasypanymi tonami śmieci, zabudowanymi milionem "dworków" najbliższymi okolicami. Wybieram przestrzeń, powietrze, przyrodę i ziemię, która jeszcze jest ziemią do życia. I pełną niezwykłych zabytków świadczących o długiej i pięknej historii tej ziemi, pełną przydrożnych kapliczek liczących parę wieków, nie oszpeconych girlandami sztucznych kwiatów, drewnianych kościołów i dzwonnic, kamieniołomów, gdzie pracował Santi Gucci i inni Włosi, pałaców nad stawami, rezerwatów przyrody nie rozdeptanych przez znudzone wycieczki. Marzenie mizantropa! Moja ziemia i nieco dalej na wschód. Tak będzie. A Kraków? I gdzie o tym pisać? Czy pisać w ogóle? Takie sobie dylematy w bardzo nielicznych wolnych chwilach wykradzionych pracy i obowiązkom. 

*To pewnie tylko figura retoryczna.

Jeszcze raz odsyłam do tego wpisu na blogu Stradoviusa, gdzie można przeczytać bardzo kompletny opis grodziska w Stradowie, lub tego, gdzie warto zobaczyć zdjęcia grodziska w zieleni i... świętych krów stradowskich. Nie tylko wpisy stradowskie, ale cały blog "Patriota pejzażu" o tytule będącym nawiązaniem do spojrzenia czy poglądów Mackiewicza wyłożonych w "Buncie rojstów" albo celnie i lakonicznie opisanych w jednej z późniejszych powieści "Lewa wolna": jest "[...] patriotyzm narodowy, patriotyzm doktryny i patriotyzm pejzażu. Narodowy interesuje się tylko ludźmi zamieszkującymi dany pejzaż, ale nie pejzażem. Doktrynalny, ani ludźmi ani pejzażem, tylko zaszczepieniem doktryny. Dopiero patriotyzm pejzażu [...] obejmuje całość, bo i powietrze, lasy, i pola, i błota i człowieka jako część składową pejzażu" - z całym przekonaniem polecam. Zamiast doktrynalnych, zawsze odstręczających mnie treści, jest intelektualna przygoda, wartościowe teksty z historii sztuki i Polska przemierzana aktywnie. Część dotycząca Ponidzia całkowicie zmieniła moje plany na najbliższe tygodnie i już z pierwszej wycieczki wróciłam przekonana o tym, jaki będzie kierunek moich następnych "wypraw", a zobaczyłam dopiero dwa albo trzy miejsca z tych, o których czytałam. Wybierałam się po prostu "tuż za miedzę", by odpocząć od zgiełku krakowskich okolic, szukałam czegoś o miejscowości Bejsce, znalazłam wyżej wspomniany blog, przeczytałam o Stradowie i tylu innych miejscach, znalazłam się na Ponidziu, odkrywam na nowo moje bliższe i dalsze od domu tereny; jest to w jakiś sposób taka podróż w czasie, nie tylko lekarstwo na krakowskie zniechęcenie.