Ale książki będą na półkach, prawdziwe istoty...

Książki na półkach - Libraria, Collegium Maius, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

I wiersz Miłosza:
 Ale książki będą na półkach, prawdziwe istoty...

Ale książki będą na półkach, prawdziwe istoty
Które zjawiły się raz, świeże, jeszcze wilgotne,
Niby lśniące kasztany pod drzewem w jesieni,
I dotykane, pieszczone, trwać zaczęły
Mimo łun na horyzoncie, zamków wylatujących w powietrze,
Plemion w pochodzie, planet w ruchu.
Jesteśmy - mówiły, nawet kiedy wydzierano z nich karty
Albo litery zlizywał buzujący płomień.
O ileż trwalsze od nas, których ułomne ciepło
Stygnie razem z pamięcią, rozprasza się, ginie.
Wyobrażam sobie ziemię kiedy mnie nie będzie
I nic, żadnego ubytku, dalej dziwowisko,
Suknie kobiet, mokry jaśmin, pieśń w dolinie.
Ale książki będą na półkach, dobrze urodzone,
Z ludzi, choć też z jasności, wysokości.

Czesław Miłosz

Książki na półkach - Libraria, Collegium Maius, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pamiętam, jak wiosną słuchałam wykładów w Collegium Novum na konferencji poświęconej Miłoszowi - pamiętam też spotkania z jego tłumaczami, przyjaciółmi, wydawcami i szacownym gronem "badaczów owadzich nogów", multimedialny gwar, zaduch festiwalowego namiotu, powietrze gorące od świecącej, nagłaśniającej i szumiącej aparatury, dialog prowadzony w tylu językach, Miłoszowa Wieża Babel: mieszały się ze sobą głosy arabskie i szwedzkie, głosy poetów z Litwy, Białorusi, San Francisco, Moskwy. Przywoływano wileńską młodość, sprzeczano się zaciekle i z pasją o wojnę i politykę, dyskutowano nad ukąszeniem heglowskim i manicheizmem, rozważano francuskie dylematy, amerykański czas pracy naukowej, przełom noblowski i krakowski zmierzch. Zapamiętałam też wykład amerykańskiego (?) młodego uczonego... wygłoszony brawurowo w języku polskim i bardzo rewolucyjnie brzmiący w szacownych murach Auli Collegium Novum, bo dotykał (to chyba właściwe słowo) kobiet w Miłoszowej poezji, kobiecości, mrocznych archetypów, księżycowych i niejasnych sił, archeologii buduarowych wspomnień. Przywołał kuzynki, ciotki, pojawiła się piękna Gabriela z Kunatów, duszny i słodki zapach niedopowiedzeń i sekretów, tylekroć powracający obraz kobiet rozczesujących włosy przed lustrem w mrocznej sypialni, gdzie tylko świeca, spoglądających w oczy, w lustrzane odbicie, w niejasność poetyckich planów, przenikających się czasów, w tym odbiciu, w tym spojrzeniu - odnajdywał się także on, poeta, po latach, po wiekach, tożsamość wykraczająca ponad to, co męskie/kobiece, ponad dawne i przeżyte przed chwilą, doświadczone i wyobrażone. Ciemna materia. Ciemna akademia.

Skąd to wspomnienie dziś, po tylu miesiącach? Nigdy nie przestanie mnie dziwić Przypadek i jego splątane, na wzór pajęczych sieci, ścieżki. Po nitce do kłębka, nawet imię mojej patronki od labiryntu podobne, labirynt znaczeń i obrazów. Jest listopad, który zabiera wszystkie siły i chęć do pisania, może tylko zdjęcia zamieścić, kilka słów, tak by milczenie nie zajęło znów tego miejsca. Więc zdjęcia. Zdjęcia z Librarii - poszukiwanie wiersza Ale książki... - odnalezienie tej strony (Archipelag Pogranicza) artykułu poświęconego... też pewnemu przypadkowi, łączącego się z historią rodziny Kunatów, właścicieli majątku Krasnogrudy, gdzie przyjeżdżał na wakacje w swoich latach gimnazjalnych i studenckich Miłosz. I oto piękna Gabriela, o której czytałam, słuchałam okazuje się być znów blisko (a mam przeczucie niemożliwe do udowodnienia, że jest jeszcze bliższa) jak wtedy, na wiosnę w Auli Collegium Novum, gdy młody uczony przedzierał się odważnie przez gąszcze polszczyzny i czytał te wiersze i mówił o nich w odważnej interpretacji.

Zapewne to wszystko brzmi niespójnie... Trudno jest zapisać wrażenie, cień przypadku, oczywistość przewidywalnego obiektywnego przypadku. Dla mnie połączyły się tutaj w jedno obrazy sprzed lat, sprzed kilku miesięcy, wyobrażone, przeżyte i tylko wymyślone, wyciągnięte z pożółkłych kartek. Głosy umarłych, nigdy nie widziane twarze tak bliskie, bo przed zapomnieniem chroni jak zwykle - Poezja.

A zatem - niech to będzie listopadowy wieczór poezji Miłosza.

W podziwie dla mocy wspomnień, mocy poezji, mocy przypadku.

I mocy kobiet - też, tej mądrej i świadomej.

Fragmenty wierszy cytuję z wydanego w 1989 r. przez WL w "Hymn o perle", z IV części zatytułowanej "Osobny zeszyt 1977-1979)

Tej kobiecie na imię Gabriela. Mógłbym pokazać ją

w białej sukience z marynarskim kołnierzem

albo jako staruchę z wystającymi, bez dziąseł, zębami.

Tutaj stoi oliwno-złota, czarnowłosa

***

Portret Schopenhauera sąsiaduje, nie wiadomo czemu, z portretem Eli, która, przybrana przez malarza w renesansowy kapelusz noszony przez niektóre pasażerki Titanika, uśmiecha się enigmatycznie...

***

Te imiona są prawdziwe i przez to sprawują kontrolę. Gdyby je zmienić, natychmiast otworzyłoby się tamę zmyśleniom. Im bardziej jednak stara się o dokładność, tym wyraźniej widzie, że wikła się w sposobach ludzkiej mowy. I wystarczyło że, zupełnie samowolnie, postawił tych troje obok siebie, a zostało wzmocnione co jest w nich nie-do-opowiedzenia i zaczęło układać się w samoczynną opowieść. Choć tak, rzeczywiście kiedyś stali na fotografii razem, nie sami, z innymi, przed gankiem w Krasnogrudzie i każde przebywało w myślach drugiego. [...] Co do Gabrieli, to jej obecność jest prawie tak intensywna jak rzeki nad którą się urodził i nad którą, trzyletni, zobaczył ją, wtedy dorastającą panienkę, po raz pierwszy. Złota siatka na ultramarynie albo zieleni, zieleni Veronese, czy cierpka słodycz miodowych plastrów przyniesionych w glinianej misie, czy gryf szyi jak gryf muzycznych instrumentów - nigdy nie przypuszczała, że będzie dla niego tym wszystkim ciągle, uratowana, wyłączona z czasu.

***

Materiał ten, kosmaty, prawie wojłok,

W ciągu całego stulecia używany był na szlafroki,

Więc nie rozróżnisz, koniec to czy początek dwudziestego wieku,

Jeżeli siedząca przed lustrem jego płat odchyla

Jaskrawożółty nad różo-brązem jej piersi.

Ani szczotka w jej ręku nie zmieniła kształtu

I rama okienna może być kiedykolwiek,

Jak i widok na wiatrem zginane jesiony.

I kto jest ona, w tym jednym ciele

Przebywająca, i w jedynej chwili?

Przez kogo tutaj naprawdę widziana

Kiedy odjęte jest nawet jej imię?

Jej skóra dla nikogo w trzeciej osobie,

Jej najgładszej skóry nie ma w trzeciej osobie.

A oto i obłok nadbiega zza drzew

Obrzeżony miedzianym blaskiem i to wszystko

Nieruchomieje, stęża się, wstępuje w światło.

***

A na koniec jeszcze słowa z tego samego zbioru poezji, z tych samych stron, tuż obok wspomnień i cieni, obok Gabrieli Kunat, obok wspomnień Krasnogrudy, obok cieni luster, świec, pięknych kobiet czeszących włosy przed lustrem (jakże inna będzie/była ta z Trzech zim!) obok ultramaryny, zieleni, obok rzeki... będą słowa, które nigdy, nawet w najgorszy listopadowy dzień, nie pozostawiają obojętnym. Dają gorzką nadzieję - jedyny rodzaj nadziei, jaki wydaje mi się prawdziwy.

O piękno, błogosławieństwo: was tylko zebrałemZ życia, które było gorzkie i pomylone,Takie w którym poznaje się swoje i cudze zło.Zachwyt porażał mnie i tylko zachwyt pamiętam.Wschody słońca w nieobjętym listowiu,Kwiaty otwarte po nocy, trawy bezbrzeżne,Niebieski zarys gór dla krzyku hosanna.Ile razy mówiłem: nie to jest prawda ziemi.Od przekleństw i zawodzeń skąd tutaj do hymnów?Dlaczego chcę udawać, kiedy wiem tak dużo?Ale usta same wychwalały, nogi same biegły,Serce mocno biło i język rozgłaszał wielbienie.

Trawy bezbrzeżne. Zachwyt. Pola "obrzeżone miedzianym blaskiem". I tak... od ksiąg z Librarii, przez archeologię Miłoszowych wspomnień, poprzez Hasard Objectif aż tutaj kończy się to wszystko - lub tylko zatrzymuje - wśród bezbrzeżnych traw. Jest to również jakiś sposób na listopad - eskapizm i chaos jako alternatywa milczenia. Kraków na razie został daleko stąd, gdzieś na drugim, na trzecim planie (gdyby to była perspektywa powietrzna, to pewnie malowany byłby bardzo jasnym, eterycznym błękitem, co zresztą pasuje mu, jak myślę, w błękicie te wszystkie wieże wyglądają pięknie, rozmywa się brzydota szczegółów, nawet smog byłby piękny, i zimno, i szarość). Z ostatnich dni w Krakowie nie przywiozłam nawet jednego zdjęcia. Tylko wspomnienia, jakieś drobiazgi, zapachy. Ale wystarczy, że zamknę oczy... i widzę świat doskonały, świat wymyślony Turnera. Nie wiem, czy uda mi się o tym napisać, więc już teraz to, co najważniejsze: to koniecznie trzeba zobaczyć! Ja wybieram się jeszcze raz... Zachwyt!

Post Scriptum

Nutto, dziękuję za biograficzną wskazówkę! Wszystkich, którzy chcieliby poczytać więcej o Gabrieli muszę odesłać na razie do biografii Miłosza autorstwa Andrzeja Franaszka. Tymczasem znalazłam takie, niewesołe - bo i jakież mogło by być - zamknięcie tej historii:

Gdy w roku 1962 Gabriela Kunat umiera w Sopocie, Czesław Miłosz żegna ją "Elegią dla N.N.":

Winy twoje i moje? Nieduże winy.
Sekrety twoje i moje? Drobne sekrety.
Kiedy podwiązują chustką szczękę, w palce wkładają krzyżyk
I gdzieś tam szczeka pies, i błyszczy gwiazda.
Nie, to nie dlatego że daleko
Nie odwiedziłaś mnie tamtego dnia czy nocy.
Z roku na rok w nas dojrzewa, aż ogarnie,
Tak jak ty ją zrozumiałem: obojętność.