Ach, gdzież są damy minionego czasu? Czytam cmentarze - stary cmentarz przy kościele Najświętszego Salwatora.

Ach, gdzież są damy minionego czasu?* Gdzie ich tiurniury i krepdeszyny, chignons paryskie, lekkie muśliny, gdzież są wytworne brabanckie koronki, gdzie te spojrzenia spod rzęs tak wymowne, profil klasyczny i płeć najbielsza, skromność wejrzenia, złocone ramy? Gdzie sznury pereł na szyi łabędziej, tomik poezji w safian obity; i przy tysięcznych świecach zabawy, i klawikordy, rauty, reduty; gdzie atłasowe do tańca pantofle, włosów anglezy, parufum de roses, schadzki w altanie, szeptem rozmowy et même - que sais-je? - wspólne francuskich poezyj czytanie. Gdzie wasze cienie, gdzie wasze głosy?

Gdzie wasze głosy, gdzie wasze cienie. Czytam cmentarze.

Czytam cmentarze, ale nie udało mi się odczytać inskrypcji na powyższych zdjęciach, na płycie epitafijnej z tym przepięknym kobiecym profilem w medalionie - dekoracyjny, kolorowy kamień, odpryski, zatarte litery. Muszę się tam wybrać jeszcze raz, spojrzeć z bliska, dotknąć, zapisać. Tam - na stary cmentarz przy kościele Najświętszego Salwatora. 

Gdy słyszy się o Cmentarzu Salwatorskim, najczęściej na myśl przychodzi obraz dużego, pięknie posadowionego wśród drzew na wzgórzu cmentarza z malowniczym widokiem na południe, z grobami znanych i zasłużonych ludzi kultury, sztuki, uczonych; cmentarz założony w 1865 roku dla mieszkańców Zwierzyńca i okolicznych wsi. Trzeba jednak pamiętać, że nie jest jedyny, że jest cmentarz od niego wcześniejszy o starych, a nawet bardzo starych tradycjach - najstarszy cmentarz parafialny przy kościele Najświętszego Salwatora (pochówki od XII wieku, jakkolwiek większość zachowanych jest z wieku XIX). Trzeba również mieć świadomość, że pierwsze cmentarze zwykle mieściły się w bliskości kościołów, wokół kościelnych murów, otoczone murem tworzyły wraz z kościołem przestrzeń sacrum w przestrzeni świeckiej, miasto umarłych w mieście żywych. 

I tu sobie właśnie spacerowałam pewnego wrześniowego dnia, kościół był oczywiście zamknięty, ale dostępna była przestrzeń starego cmentarza. Tamtych pierwszych inskrypcji - jako się rzekło - nie dam teraz rady odczytać, lecz inna płyta wmurowana - już nie pamiętam czy w mur kościelny? - była całkiem jeszcze czytelna:

EMMA Córka Józefy i Franciszka STURM
de Hirschfeld
żona Macieja BAYER
Inżyniera Dróg i Spławów w Królestwie Polskiem
Urodzona w Zaleszczykach na Podolu Galicyjskiem
dnia 23 Września 1802 R.
Wychowana w Krakowie, umarła we Wsi Fajsławicach
W Województwie Lubelskiem dnia 22 Września 1835 R.
Powszechnie żałowana
gdyż była wzorem cnót i miłą w towarzystwach
przez Nauki i Talenta
Mąż z córką tym Pomnikiem pamięć JEJ przedłużają

I ja przenoszę jej pamięć jeszcze dalej, przepisując tutaj te dziwnie wzruszające, na wpół zatarte słowa. Myślałam dziś o tamtym wrześniowym dniu, o trzydziestotrzyletniej Emmie urodzonej we wrześniu jak ja, tylko jakieś 170 lat wcześniej. I o tej pięknej nieznajomej z pierwszych zdjęć. 

Nie tylko damy minionego czasu spoczywają na starym cmentarzu przy kościele Najświętszego Salwatora, och, ma się rozumieć, że nie; jak na starych rycinach Danse macabre tańczą pospołu z innymi. Powstańcy styczniowi, których pamięci poświęcono osobną tablicę; powstańcy z insurekcji kościuszkowskiej, dawno zapomniani poeci, przykładni patrioci, ojcowie starych, mieszczańskich rodzin i tylu innych, których pamięć się zatarła. 

Józef Werycha Darowski
rodem i sercem Polak
Wiarą i Duszą Chrześcijanin
Mąż, Ojciec i Pan przykładny
w r. 1794 przyboczny Towarzysz Kościuszki
przeżywszy z Bogiem lat 68
23 Marca 1842 r.
Zszedł z tego Świata
Dzieci osierocone
ten kamień na grobie Ojca położywszy
pobożne westchnienie
za Duszę jego
proszą przechodnia

W tamten wrześniowy dzień trwały jeszcze jakieś murarskie prace:

A ten drewniany dom to pochodząca z pierwszej połowy XIX wieku tzw. chatka grabarza:

Kiedy w 1707 roku, w latach upadku i schyłku Krakowa, miasto nawiedziła jeszcze jedna, bodaj największa z dotychczasowych epidemia cholery**, chorych zwożono i znoszono na Błonia, by jakoś odseparować ich od zdrowych, by dać może szansę wyleczenia, a oni dogorywali w obskurnym obozie, w byle jak skleconych szałasach i umierali. Camusowska Dżuma w XVIII-wiecznym decorum, takie historie nie zmieniają się nigdy, tylko tło jest inne. I wyobrażam sobie, że podobnie jak w Oranie nocami wywożono zmarłych i grzebano ich na doraźnie przygotowanym cmentarzu - właśnie na Salwatorze, nieopodal drewnianego kościoła św. Małgorzaty i Judyty, który dziś najczęściej nazywany jest Gontyną. Wielkie doły z wapnem. Jedyny sposób oczyszczenia, próba ratowania tych, co jeszcze żyją. Gdy minęło kilkadziesiąt lat, szczątki zmarłych na cholerę nieszczęśników przewieziono już ostatni raz, niedaleko i pochowano je na cmentarzu przy kościele Najświętszego Salwatora. 

Potem przybywali powstańcy, patrioci, ojcowie mieszczańskich rodzin. I Damy minionego czasu.

A potem przyszedł tamten wrzesień, a jeszcze rok później piękny, złoty październik. Podniosły się mgły, otwarła się brama ozdobiona pajęczyną i stary cmentarz salwatorski przedstawiał całkiem inny widok, cały był kolorowy w ciepłym słońcu. Nawet domek grabarza wyglądał uroczo i gdybym nie widziała go wcześniej... Skończył się remont czy renowacja i płyta Władysława Anczyca, którą wtedy we wrześniu widziałam odnawianą, już powróciła na miejsce.

W przedpołudniowym słońcu pięknie wyglądały płyty epitafijne na południowym murze kościoła, na tle romańskiego muru. Ta mniejsza po prawej poświęcona jest pamięci powstańców styczniowych:

Ogromny ciemnozielony krzew cisu, rude liście na trawnikach, ciepłe kolory dachówki  i murów kościoła, błękitne niebo, cała rozrzutna polichromia jesieni. Na drewnianej figurce świątka - św. Franciszka? - wygrzewały się jesienne muchy.

* Gdy wymyśliłam sobie dziś ten tytuł przedzierając się przez śnieżne pola, (stąd nużący rytm, powtarzalność kroków), gdy myślałam sobie o nich niejasno wspominając jakieś "gdzież są niegdysiejsze śniegi" i różne "panie swawolne" z dawnej francuskiej literatury - nie miałam pojęcia, że ten tytuł jest już w zasadzie wzięty. I to przez kogo! Nawet nie ośmielę się tutaj zacytować tego wiersza, musiałabym cały wpis wyrzucić gdzieś w kosmos, a szkoda, bo jest w jakiś dziwny sposób dla mnie ważny. Trudno, muszę się z tym pogodzić. Wszystko już zostało napisane i to najczęściej tysiąc razy lepiej.
** O morowej zarazie AD 1707 dowiedziałam się ze starego "Spacerownika" o Salwatorze i Zwierzyńcu, autorstwa Krzysztofa Jakubowskiego.

Ten wpis jest już kolejnym z salwatorskiej serii:

1. Salwator i pajęczyna:

2. Na Salwatorze z Królem Olch:

3. Fotograficzna zagadka z Salwatora


4. Ach, gdzież są damy minionego czasu. 
Stary cmentarz przy kościele Najświętszego Salwatora