Czarno-biała zima i cmentarz choleryczny. Czytam cmentarze.

Nie pamiętam, kiedy to było. Nie ma to zresztą większego znaczenia w świecie, gdzie zimy są do siebie podobne w tym, jak ustępują miejsca, jak niepostrzeżenie cofają się przed nadchodzącym przedwiośniem, roztopami i początkiem niezmiennego rytmu polowych prac. Kończyła się zima, śniegu było jeszcze dużo, ale coraz więcej grząskiego błota i potem już - pamiętam - długo nie dało się wejść w pola, chodzić polnymi drogami, miedzami. W taki czas łatwo sobie wyobrazić, jak ludzie byli kiedyś odcięci od świata, gdy wiejskie drogi zamieniały się w strumienie pełne płynnego błota. Tutejsze drogi często są strome, wiodą głębokimi wąwozami o stromych, gliniastych zboczach. Nie będzie się pisać tej krótkiej historii w jakimś zamierzchłym czasie - największe drogi łączące ze sobą wsie i ta najważniejsza, która prowadzi do miasteczka, i tamta, którą jechało się na stację, ta do kościoła i nawet tamta na wysoką górę, gdzie zbudowano szkołę - one wszystkie już od dawna są asfaltowe i prawie nikt nie chodzi nimi pieszo - chociaż pamiętam wcale nie tak dawne czasy, kiedy w niedzielne przedpołudnia drogi były pełne ludzi idących do kościoła, a w powszednie dni konne wozy jechały na targ, do młyna i w pole; kare, siwki i kasztany miały czasem uprząż przystrojoną brzęczącymi ozdobami i kolorowymi chwostami, gospodarze zatrzymywali często wóz, żeby podwieźć dzieci wracające ze szkoły, a wspominając to wszystko czuję się, jakbym żyła już sto lat. Na moich oczach cały ten świat rozpadł się na drobne kawałki i powstało coś całkiem innego. Jednak historia, którą chcę tutaj opowiedzieć wcale nie zdarzyła się tak dawno - na asfaltowych drogach nie słychać już odgłosu końskich kopyt ani skrzypienia wozów, ale jeśli wybierze się polne drogi, to można zapomnieć, że gdzieś tam w dolinie jest jakieś cywilizowane życie, że zgiełk i szum samochodów, jeśli wybierze się polne drogi wysoko nad wsią, to na pewno nie spotka się nikogo w taki dzień na przełomie zimy i przedwiośnia, a już na pewno nie na drodze, która prowadzi na cmentarz choleryczny.

Droga prowadzi najpierw głęboko wciętym wąwozem nieopodal dworu, dalej wyprowadza na pierwsze wzniesienie, schodzi w dolinę, by po chwili wspiąć się mozolnie długim, esowatym jarem na najwyższy grzbiet. Potem idzie się, idzie i idzie... polna droga znikąd donikąd. Przy niej - przydrożny krzyż i drzewo. Monotonne pola, do znudzenia falistość pagórków. Nawet zimą to wygląda, jakby ktoś uniósł w górę pasiasty kilim i chciał go wytrzepać na wietrze - skrawki pól są wąskie, gęsto przedzielone miedzami, ubogie pola w biednych czasach dzielone przez starych między synów, coraz drobniejsze i węższe. Do tego porozdzielane siecią dróg i dróżek, lasów i zagajników, jarów i wąwozów, które tu nazywa się "dołami".

Moja ziemia. Noszę ten krajobraz w sobie, ze sobą, gdziekolwiek jestem.

Gdy już się idzie tą polną, wysoką drogą wystarczająco daleko na wschód, tuż przed brzozowym zagajnikiem rozdziela się i potem znów rozdwaja na węższe wstążki, ścieżki. Nigdy nie wiem, którą wybrać, zawsze trochę się tu gubię. Jedna z dróg prowadzi w dół i zbiegnie w dolinę, gdzie meandruje rzeczka i kolejowe tory, stamtąd już niedaleko do miasta - ale zawsze zatrzymuję się, zanim dotrę do pierwszych zabudowań. Lubię wyobrażać sobie ten krajobraz bezludnym. Inna droga będzie coraz węższa i węższa aż zniknie wśród pól jak strumień w upalne lato. Inna zaprowadzi na wysokie wzgórze o stromych, odkrytych, wapiennych zboczach - tam kiedyś też były uprawne pola, nawet na takiej stromiźnie, a podobno w czasie pierwszej wojny światowej były tam okopy, ale czy dobrze zapamiętałam tę historię, którą ktoś opowiadał mi w dzieciństwie? Tamtej drogi pośrodku nie wybieram prawie nigdy, bo myśliwska ambona przypomina mi szubienicę. Więc jak tam trafiłam? Jak znalazłam ten mały cmentarz wśród pól za wsią?

Dwa razy byłam tam dotąd. Kiedyś w maju i tamtego dnia, który teraz wspominam, gdy zima ustępowała pola przedwiośniu. Kilka metalowych krzyży, nowszych i starszych. Jeden duży głaz z wyrytym i starannie utrzymanym napisem, obok najstarszy drewniany krzyż, oparty o drzewo, podwiązany zwykłym sznurkiem, całkiem przeżarty przez czas. Wypalone lampki, sztuczne kwiaty - ktoś na pewno pamięta o tym miejscu. Nie wiem, jak datować ten cmentarz - może koniec XIX wieku - jak większość cholerycznych cmentarzy, które dotąd widziałam w Małopolsce? Może dowiem się kiedyś więcej. Na pewno jeden grób jest nowszy, jedyny, który nie jest bezimienny: jeden tylko człowiek wymieniony jest tutaj z nazwiska. Czytałam, że zginął zamordowany przez hitlerowców, jakaś straszna historia, jakich tutaj - i gdzie indziej - było wiele.

To taka niewielka przestrzeń, grupa drzew w szczerym polu - gdyby ktoś nie wiedział, łatwo ten cmentarz przeoczyć. W lecie wygląda jak nieduża zielona wyspa, w zimie drzewa odkrywają więcej. Położony ponad wsią, co zrozumiałe, jeśli pamiętać, że jest to cmentarz choleryczny. Jest w tym cała kruchość naszego życia. I myślę sobie, że to przymusowe oddalenie od kościoła, od przykościelnego cmentarza mogło być dotkliwą karą dla bliskich, którzy przeżyli. Ale może nie, przecież trzeba z żywymi iść - wieczna bieda, trzeba wykarmić dzieci, które przeżyły, urodzić nowe, trzeba zaorać, zasiać, zebrać zboże z tej lichej, falistej ziemi przedzielonej na tysiące wąskich skrawków, zwykły rytm wiejskiego życia. Cmentarz pozostał wśród pól, może w wiejskich opowieściach, w pamięci osób, które o niego dbają  i w mojej niejasnej opowieści, która nie wiadomo skąd przyszła właśnie dziś, tej nocy, impuls, który każe długo szukać zdjęć z tamtego dnia, kiedy kończąca się zima ustępowała pola przedwiośniu.

Mam jeszcze zdjęcia kolorowe tego miejsca, ale dziś wybrałam (wybrały mnie) właśnie te. Historia jest prawdziwa, zresztą - jaka historia... najwyżej topografia mogła mi się trochę pomieszać, ale to nie takie ważne. To miejsce istnieje naprawdę, tu i teraz, ale nazwy nie są ważne - równie dobrze może być wszędzie; takie miejsce, jakich wiele. Zastanawiałam się, czy byłoby dobrze dla porównania pokazać to wszystko w kolorze (nie te same, ale inne, podobne kadry - nie obrabiam zdjęć, po prostu czasem odczuwam konieczność zrobienia jakichś w czerni i bieli, a większość powstaje w kolorze). Ale to już byłaby całkiem inna sceneria, inny nastrój... Inna historia.