Jarosław Iwaszkiewicz - Petersburg. Ze wspomnień.

Mało mam ostatnio czasu na myślenie, na sensowe pisanie - nie sprzyjają okoliczności - ale ten dzień, 20 lutego, nie mógł minąć bez śladu. Tego dnia ("przeszłość jest to dziś, tylko cokolwiek dalej") urodził się on - "Mistrz mego rzemiosła" - jest piękny wiersz Miłosza o tym właśnie tytule poświęcony pamięci Iwaszkiewicza, który przeczytałam po raz pierwszy w książce "Portret podwójny" zawierającej korespondencję tych oto dwóch poetów, dzieje ich obopólnej fascynacji, relacji mistrz-uczeń, która z wielu powodów nie mogła utrzymać się w tym schemacie, trudnej przyjaźni - nieprzyjaźni, kompleksów i rozczarowań, wreszcie rozejścia się dróg na długie lata i w końcu ostatecznego - pomimo wszystko - pogodzenia. W tym wierszu spotykają się dwaj z trzech najważniejszych dla mnie polskich poetów - jednak to wiersz o śmierci i umieraniu, a ja dziś chcę świętować narodziny. Narodziny Poety. Zamiast wiersza Miłosza będzie zatem pewien tekst z szuflady, z blogowych archiwów, które kiedyś tutaj w całości powrócą. Nie dlatego, by miał jakąkolwiek wartość (poza sentymentalną - dla mnie), lecz dlatego, że w pewien sposób te moje wrażenia z lektury pewnej niewielkiej książeczki dają po trosze świadectwo niezwykłej jednak witalności starego poety, jego niesłabnącej - pomimo wszystkie zniechęcenia - miłości do sztuki i poezji, jego dionizyjskiego rysu, nawet jeśli nieodmiennie towarzyszyło mu czarne słońce. Może właśnie przez to wybrałam go, by świętować dzień narodzin, święto życia. Mimo wszystko.
Bon anniversaire...

"Jest świeża i pachnąca ta woda, i czysta, ma smak górskich źródeł. Przed chwilą piłem tę wodę, wprost z rozbitego dzbana."

Jarosław Iwaszkiewicz, wielki podróżnik i wielki mistrz słowa, "poeta wspanialec" - jak nazywał go Waldorff - podróżował po Europie ze swobodą (chciałabym napisać dezynwolturą, bo dla mnie to słowo nie ma pejoratywnego wydźwięku) właściwą obywatelom ponadnarodowego świata kultury. Przemierzał ścieżki europejskiej cywilizacji, rozpinał niewidzialne mosty między San Gimignano i Sandomierzem, Paryżem i Mięguszowiecką Przełęczą, Wenecją i Petersburgiem. Wiele o jego podróżach przeczytać można w autobiograficznej "Książce moich wspomnień", inny zbiór nosi wiele mówiący tytuł "Podróże do Polski" (to niewielkie słówko "do" jest tu niezwykle znaczące). Poeta podróżuje od najmłodszych lat i lubię wyobrażać sobie, jak z wiekiem narastała stratygrafia podróży, krzyżujących się szlaków, wyjazdów, powrotów - wewnętrzne itinerarium, perpetuum mobile umysłu o niezgłębionej ciekawości świata. A przecież z tymi realnymi splatały się także podróże wyobrażone, związane z literackimi wrażeniami i emocjami. Te wyobrażenia (twarzy, miejsc, miast, o których się czyta) są niejako bezcielesne, ulotne i niezakorzenione - można je skonkretyzować w jeden tylko sposób: widząc. Podróżując do miejsca, o którym tyle się czytało, splatając to, co realne z tworami wyobraźni. I wtedy łączą się fragmenty układanki:

Teraz to zobaczyłem. I jak w jakiej grze zręcznościowej czy jak w japońskim bilardzie, wszystkie te rzeczy, które miałem w pamięci, które tkwiły w wyobraźni, które istniały w ramach wyimaginowanych, poczęły trafiać do swoich łuz; nagle znajdowały się na swoim z dawna przygotowanym miejscu, w im przynależnej przestrzeni, znajdowały swoje miejsce na ziemi. A znajdując je zabarwiały się odpowiednio i, powiedziawszy to z ręką na sercu, stawały się prawdziwe.

Zatrzymuję się nad tym dłużej przez pamięć na moje bardzo podobne odczucie (nie o Iwaszkiewiczu to będzie, lecz i tak dziwnie blisko) kiedy przechodziłam pokojami Atmy, widziałam fortepian i biurko, i fotografie, i książki. Dokładnie tak, jak za jego życia, odtworzone w szczegółach. Otomanę w kącie, nad nią fotografie. Na jednej z nich - Szymanowski, jak zwykle nienagannie ubrany, zmęczone, niezwykle przenikliwe spojrzenie. Nastąpiło coś takiego, co opisuje Iwaszkiewicz - konkretyzacja, uobecnienie. Konkret i bycie-w-prawdzie.

"Petersburg" Iwaszkiewicza to książka, która opowiada o tejże właśnie konkretyzacji wyobrażeń, o nadawaniu im realnego kolorytu, o umieszczaniu ich w realnym doświadczeniu - tutaj: w realnej tkance miasta. Miasta przemianowanego (niezapomniany "Przewodnik po przemianowanym mieście" Brodskiego), miasta tak przetworzonego przez nowożytną, tragiczną historię. A przecież pomimo wszelkie wysiłki "człowieka radzieckiego" i sowieckiego systemu, pod maską Leningradu żył nieustannie Petersburg. Miasto - fantasmagoria. Eseje Iwaszkiewicza to zapis archeologicznych badań, w których spod warstw nowego miasta wyłania się miasto wyczytane i wyobrażone - to mistrzostwo archeologii wspomnień i unaocznień. I nie tylko zapis wzruszeń, ale przekonania, że z tego spojenia się wyobrażeń i rzeczywistości powstaje poczucie "wagi i prawdy spraw, które zbyt często traktujemy jak efemerydy". Nie jest efemerydą potęga wyobraźni, ani obrazy, jakie stworzyliśmy czytając ulubionych poetów, najważniejsze powieści. Nie jest efemerydą miasto, które stało się dla nich tłem. Jeśli spojrzeć tak, jak to dane jest Iwaszkiewiczowi, to świat wyobrażony i realny stapiają się w jeden, krystalicznie prawdziwy świat.

Raz tylko w życiu miałem podobne przeżycie. Kiedy jeszcze jako młody człowiek przyjechałem pierwszy raz do Krakowa i kiedy wszystkie krakowskie sprawy znane z opowiadań od najwcześniejszego dzieciństwa tak samo nagle kładły się na swoje miejsca. Gdy na przykład Bóg Ojciec Wyspiańskiego okazywał się zupełnie taki, jak go opisywała pewna starsza dama na ganku domku stojącego w samym środku Białocerkiewszczyzny. Odnajdywało się i ten nastrój, i te słowa opisu, które do dziś pamiętam.

Nie spodziewałem się, że mogę przeżyć coś podobnego jeszcze raz w tak późnym wieku.

Iwaszkiewicz wyruszył w podróż do Petersburga mając siedemdziesiąt siedem lat. Albo - nie mogę się powstrzymać - w siedemdziesiątej siódmej wiośnie życia. Takie wyrażenie jakoś bardziej oddaje ducha prozy Wielkiego Jarosława! Czy nie macie czasem wrażenia, że jest w jego pismach coś absolutnie i niezależnie od wieku - coś do głębi młodzieńczego? Jak ta scenka opisana w jednym z esejów, kiedy stary poeta spaceruje po ogrodach Carskiego Sioła, w parku przed budynkiem szkoły, gdzie nauki pobierał Puszkin, zatrzymuje się przed fontanną, którą zresztą ten rosyjski poeta opisywał, a wiele lat później także Achmatowa. Fontanna ma kształt posągu młodej, ślicznej dziewczyny klęczącej nad rozbitym dzbanem, panna płacze, a woda wypływa z dzbana. "Jest świeża i pachnąca ta woda, i czysta, ma smak górskich źródeł. Przed chwilą piłem tę wodę, wprost z rozbitego dzbana." Próbuję wyobrazić sobie w takiej scenie znanych mi szacownych profesorów i innych uczonych mężów, nawet dużo młodszych... i nic z tego! Powaga i przytłaczające poczucie własnej godności, które opina jak pancerz. O, bogowie eleuzyjskich misteriów, znów dygresja! Puszkin jest dopiero trzeci!

Radiszczew, Mickiewicz, Puszkin, Dostojewski, Błok, Witkacy - to oni oprowadzają Iwaszkiewicza po petersburskich kręgach... może nie piekielnych, ale często tragicznych, fantasmagorycznych. Czasem po ścieżkach rozjaśnionych uśmiechem, jasnym wspomnieniem.

"Radiszczew" czyli opowieść o człowieku, który ośmielił się sprzeciwić Katarzynie Wielkiej i opisać (w książce, która dzięki niewinnemu tytułowi "Podróż z Petersburga do Moskwy" przeszła przez cenzurę) jaki kraj skrywa się naprawdę za fasadą wykwintnych pałaców, przepysznego dworskiego decorum. Kraj w XVIII stuleciu po śmierci Piotra Wielkiego, rządzony właściwie kobiecą ręką, iście wschodni przepych dworu. Osiemnaście tysięcy sukien cesarzowej Anny Pietrowny, niezliczone kosztowności. "Baby stroiły się nie tylko w klejnoty. [...] Stroiły się baby nie tylko w adamaszki i brylanty, ale także w pałace, za co oczywiście należy im się chwała" - ironizuje troszkę Iwaszkiewicz i opisuje dalej wykwintną architekturę tworzoną przez Rastrellego, "zruszczonego Włocha", architekturę podobną do swojego twórcy - włoskie klasycystyczne wzory zatopione we wschodnim przepychu. Za taką fasadą krył się inny świat (i zresztą dotąd kryje) - skrajnej nędzy, głodu, ludzi skazanych na niewolniczą pracę, co absolutnie nie jest retoryczną figurą, wystarczy przeczytać ogłoszenia prasowe z tamtych lat: sprzedawanych wraz z majątkiem ludzi. Rzeczy to właściwie znane i trochę niezręcznie pisać o oczywistościach. Jedna rzecz podobała mi się szczególnie - uwagi Iwaszkiewicza o cenzurze, oczywiście o cenzurze, przeciwko której z całą pasją zwracał się Radiszczew i nawet pisał historię cenzury (choć zdołał rozpatrzyć jej dzieje jedynie w starożytności). Wszystko pięknie... pamiętać trzeba tylko, że to książka o podróży Iwaszkiewicza do Leningradu, Anno Domini 1971! Iwaszkiewicz, jak gdyby nigdy nic, kończy rozdział cytatem z Radiszczewa: "A Rosja?... Jak stoi sprawa z cenzurą w Rosji, dowiecie się innym razem. A teraz, nie cenzurując koni pocztowych, ruszamy czym prędzej w dalej..." Czy to uchodzi tak żartować sobie z poważnego cenzora?!

A dalej jest Mickiewicz w Petersburgu i piękna Maria Szymanowska. Erudyta Iwaszkiewicz rozpoczyna ten rozdział uwagą o Siemiradzkim (jeszcze jeden krakowski ślad), by zestawić we wspaniały dwugłos poezję Mickiewicza i Puszkina. Mickiewicz w Petersburgu - to jeden z jaśniejszych obrazów tej książki. Rozbawiła mnie cytowana przez Iwaszkiewicza opinie, że pan Adam po francusku mówił biegle, jakkolwiek z fatalnym nowogródzkim akcentem! A przecież nie dał się omamić przepychowi Petersburga, nie dał się zwieść splendorowi tej szczególnej rosyjskiej skali wielkości, która cała jest nadmiarem. "Nic mu nie imponuje", nie dał się - jak kuriozalnie stwierdza Iwaszkiewicz - "upupić".

Puszkin i Nathalie, historie miłosne, intrygi dworskie, Jeździec Miedziany jako metafora... czego? Smutna i piękna historia, nawet jeśli znana, to Iwaszkiewicz doskonale ją opowiada.

Dostojewski. Kto wie, czy nie najlepszy spośród wszystkich esejów, które składają się na "Petersburg". O tym, co dla mnie w nim najważniejsze, nie dam rady napisać wprost. "Dom był wielki, dwupiętrowy, ponury, bezstylowy, brudnozielony w kolorze" - to jak wywoływanie duchów. Pogrzebałam już w niepamięci opowieść, która dzieje się w tym "brudnozielonym w kolorze" domu, taką przynajmniej miałam nadzieję. Esej Iwaszkiewicza przywołał ją na nowo. Jeden z najpiękniejszych, najbardziej przerażających i tajemniczych obrazów w literaturze... w moim przekonaniu, oczywiście. Duchy zostały przywołane, a na pocieszenie zostaje świadomość, że dla Iwaszkiewicza ta scena jest równie ważna: "Ta wielka scena, wstrząsająca, którą czyta się z niesamowitym dreszczem, ma w sobie coś z finału operowego, coś z tragicznego teatru." Tak. Niepamięć jest zbyt łatwym, zbyt tchórzliwym rozwiązaniem. "Podobno od stworzenia tej ostatniej sceny zaczął Dostojewski pisać całą powieść. Cała powieść jak rzeka, jak Newa, zdążała do tej sceny, wszystko jest w niej tej scenie podporządkowane - ona jest momentem zbiorczym". A ten dom petersburski, "brudnozielony w kolorze", jest zapowiedzią tego nadzwyczajnego osiągnięcia. Zapowiedzią strasznego szczęścia." I dość już o tym i dość o książce, przez którą odeszłam od literatury na długo, by zająć się czytaniem cracovianów.

A dla pamięci zapiszę jeszcze tylko, że grobowiec Dostojewskiego na cmentarzu nieopodal Ławry Aleksandra Newskiego. Obok spoczywają wielcy muzycy - Musorgski, Rimski-Korsakow, Rubinstein, Czajkowski. W kamieniu wyryte słowa: "Zaprawdę, zaprawdę mówię wam: jeśli ziarno pszeniczne wpadłszy w ziemię nie obumrze, samo zostawa; lecz jeśli obumrze, wielki owoc przynosi" (Joan. XII. 24). I jeszcze drobiazg, ale z takich, które bardzo lubię, a które odsłaniają w przypadkowych zbiegach okoliczności tajemnicze powiązania literatury i życie: w Pawłowsku, gdzie "wszyscy" jeździli latem, bo tam "i pięknie, i wzniośle, i zielono, i tanio, i muzykalnie" i gdzie pojechał też Iwaszkiewicz śladem literackich wspomnień, stanął w parku, w którym znajdował się opisany w powieści Dostojewskiego, o której tu ciągle mówię, "wogzal". Może jeszcze w powietrzu unosiła się bezdźwięczna pamięć dawnych koncertów... i przypomniał sobie wtedy, że przecież właśnie tutaj, w tym miejscu "co lata dyrygował orkiestrą Fitelberg, grał na skrzypcach Paweł Kochański". A te nazwiska przenoszą mnie w tej samej chwili gdzieś w przestrzeń między Tymoszówką, Elizawetgradem, Zakopanem i Paryżem - bo to dwaj wielcy przyjaciele Szymanowskiego. I tak wszystko się ze sobą łączy, jestem tym, co czytam, żyję w niemożliwych wspomnieniach i świat cieni jest mi bliższy niż.

Ominę tutaj historię Błoka, żeby jeszcze dwa słowa powiedzieć o Witkacym, zanim długość tej opowieści znuży nawet najcierpliwszych. Ale to wszystko dlatego, że książka musi wrócić do biblioteki (choć tam przez całe lata nikt jej nie przeczytał) a ja chciałabym jak najwięcej z niej zapamiętać. Ergo: zapisać. Esej o Witkacym o tyle jest ciekawy - dla mnie zaraz po Dostojewskim - że pozostawia wrażenie jakiejś optymistycznej lekkości. To nie pomyłka. Witkacy w swoim petersburskim, czy raczej rosyjskim epizodzie przeżył - zdaniem Iwaszkiewicza - rodzaj katharsis. To był wstrząs, moment przełomowy. Ze zgnębionego człowieka, który uciekał przed tragedią, jaka go dotknęła i przekonaniem o swojej absolutnej klęsce jako człowieka i artysty (o czym najlepiej może świadczą listy do ojca pisanego z wyprawy na Nową Gwineę podjętej wraz z Bronisławem Malinowskim, listu rozpaczliwego: "Ona tego nie widzi - a ja nie jestem artystą") Witkiewicz przemienia się. Petersburg jest świadkiem i może przyczyną tej metamorfozy. Iwaszkiewicz cytuje rodzinne listy (ciotki Jałowieckiej), które dają zapis owej przemiany. Listy rzecz jasna pisane po francusku i (przynajmniej w tym wydaniu) bez tłumaczenia na polski. Wszak każdy mówi po francusku, n'est-ce pas? Na wypadek, gdyby ktoś trafił na PIW-owskie wydanie esejów Iwaszkiewicza i zapałał chęcią poznania korespondencji ciotki Jałowieckiej, naszkicowałam bardzo dosłowne tłumaczenie fragmentów ze strony 55:

"Przybył tutaj pod koniec września i po wielu trudnościach został przyjęty do oficerskiej szkoły wojskowej, skąd wyjdzie za dwa miesiące w randze oficera, by udać się do armii..."

"Takim jak teraz - nie był nigdy. Spokojny, rzec można by nawet - radosny, trzyma się prosto, głowę nosi wysoko, całkowicie zatracił ów zasmucający wygląd, apatyczny i bezwolny, w jakim ujrzeliśmy go byli w momencie jego przyjazdu. Wspaniale przygotowuje się do egzaminów teoretycznych i doskonale znosi wojskowy porządek. Jest w doskonałym zdrowiu. W mundurze bardzo mu dobrze - ani ciężkie buty, ani gruby płaszcz, ani szabla w żaden sposób mu nie przeszkadzają..."

To taki mój minimalny przyczynek do tej niezwykle wartościowej opowieści, w której Iwaszkiewicz stara się rozjaśnić nieco tajemnicze itinerarium rosyjskich losów Witkacego. Bo - wbrew temu, co pisał Rytard - Witkacy wcale nie opowiadał o swoich losach w gwardii pawłowskiej, o życiu w Rosji podczas wojny i rewolucji. Iwaszkiewicz dementuje wersję Rytarda: "wszystkie [jego] opowiadania o petersburskich przygodach Stasia są dosyć mętne". I tak sprawa jest nadal niezwykle tajemnicza. Wydaje się, że są jeszcze nieopublikowane fragmenty dzienników Bronisława Malinowskiego, które mogłyby rzucić tu trochę światła. Choć może od tamtej pory już coś się zmieniło? Na półce czeka książka Błońskiego "Od Stasia do Witkacego" - a zatem już niedługo dowiem się więcej.

Gwoli ścisłości dodać należy, że ostatni rozdział "Poeci leningradzcy" poświęcił Iwaszkiewicz historii 1000-dniowej blokady Petersburga. Dziejom poezji w tych straszliwych dniach w zamkniętym mieście.

I jeszcze, tradycyjnie, książka jako przedmiot. Bardzo ciekawy format, zbliżony do kwadratu. W miękkiej okładce, z obwolutą. Strony tytułowe rozdziałów - białe litery na granatowym (czy może czarnym?) papierze. A najpiękniejsze są ilustracje - całkowita derealizacja miasta, graficzne odrealnienie. Miejskie pejzaże w czerni i błękicie. Miasto - fantasmagoria. Snowidienia, senne pejzaże, wyobrażenia filtrowane przez rzeczywistość.

"Nazywam moje przeżycie nad Newą widzeniem" - powiada Dostojewski.

"Teraz to zobaczyłem" - Iwaszkiewicz.

Państwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 1976
wydanie pierwsze
Drukarnia im. Rewolucji Październikowej w Warszawie [sic!]
Opracowanie graficzne - Ryszard Świętochłowski