Zawsze Młoda! Polska sztuka około 1900 (2)

Zawsze Młoda! Polska sztuka około 1900. Wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie, w Kamienicy Szołayskich przy Placu Szczepańskim. Kurator wystawy: Krystyna Kulig-Janarek.

Informacje o wystawie najlepiej znaleźć na stronie internetowej Muzeum Narodowego Opis wystawy stworzony przez profesjonalistów, muzealników, historyków sztuki, doskonałe fotografie eksponatów, relacja z wernisażu oraz bogaty program wydarzeń towarzyszących - to wszystko na stronie muzeum. Tam odsyłam po wiedzę pewną i solidną, odsyłam do źródeł. A odesławszy, zrobię to, co lubię najbardziej...

...będę pisać dla siebie i kilku czytelników, będę tym pisaniem zapuszczać sondę we wspomnienia i wrażenia z wystawy, będę przenosić ukradkiem moje ulubione obrazy, jedną rzeźbę, kilka grafik, spory stos książek do mojego prywatnego muzeum wyobraźni. (I jeszcze jedną koronkową suknię pewnej malarki, jeden kilim, który rozpoznałam od pierwszego spojrzenia - nikt inny nie mógł tak rysować pelargonii - jeden dzban z ciemnozielonego fajansu zdobionego w kolczaste gałązki malin, porcelanowy serwis w zakopiańskim stylu do czarnej kawy, który trochę przypominał mi tamten srebrny z Koliby, i jeszcze... ) Tak, jestem zachłanna.

Nie o drobiazgi tu przecież idzie, niepotrzebnie wyliczam te zachwycające przedmioty, ale o twórczą myśl, artystyczny głos sprzed stu lat, który dziś jest zaskakująco aktualny i żywy.

O tym pisałam już w pierwszej części relacji z wizyty w Kamienicy Szołayskich. Że na Młodą Polskę patrzy się trochę z góry, z wielkim dystansem, z pobłażaniem uzasadnionym rzekomą mądrością naszej kondycji, ponowoczesności, etc. Na ile słusznie? Czarne peleryny, młodzi malarze cierpiący na galopujące suchoty, jakiś kabaret, absynt i atmosfera skandali, które dziś już tylko śmieszą. Małe galicyjskie miasteczko o wielkich, niczym nie uzasadnionych pretensjach, uroczyste pogrzeby albo jubileusze dostarczające duchowych rozrywek. Bardzo łatwo jest patrzeć w ten sposób, zbyt łatwo może - takie postrzeganie zwalnia z myślenia. A tu trzeba by spojrzeć ponad sztafaż z epoki, odrzucić młodopolskie gesty i decorum, spojrzeć im prosto w oczy, tym, którzy wystąpili wtedy w obronie Sztuki. Może się wtedy okazać, że nasze pobłażanie i ironiczny uśmiech maskują jakąś bolączkę, jakiś brak. Trzeba by uczciwie przyznać, że czasy nie sprzyjają pielęgnowaniu wewnętrznej wolności. A odwaga? Myślę sobie, że nie tak wielu miałoby dziś odwagę wystąpić przeciw społecznym normom, porzucić ścieżki zapewnionej kariery - i jeszcze... bronić Sztuki?

Co naprawdę zdarzyło się wtedy w niedużym galicyjskim miasteczku? Widzę to tak: uwolnienie, zerwanie akademickich okowów, wielka rewolucja w obronie wolności wypowiedzi artystycznej, wyzwolenie wyobraźni. Był to, sui generis, nowoczesny spór o uniwersalia - toczył się w tamtym Krakowie końca XIX wieku, a jeśli rekwizyty tegoż sporu nieco dziś śmieszą, te słynne czarne peleryny i opary absyntu, to nie wolno tracić z oczu istoty rzeczy. Kraków Matejki, kultu przeszłości i historii, rozdrapywanie ran, zapisywanie stron patriotycznego brewiarza. Szkoła Sztuk Pięknych pielęgnująca nurt historyczny i akademizm. Akademizm, który rościł sobie pretensje do jedynie słusznej wizji sztuki, stworzył aparat pojęciowy definiujący pole zainteresowania artysty. Nie ma sztuki poza akademią. Nie ma sztuki poza granicami wykreślonymi przez uczonych w (akademickim) piśmie. Istnieje przy tym hierarchia tematów, podział rzeczywistości na rejony godne sztuki i niegodne, wzniosłe i przyziemne. Wielkie sceny z historii starożytnej lub bliższej, mitologii - tak! religia - jak najbardziej! A przy tym są pewne Kryteria, które dzieło musi spełnić, by można je było nazwać dziełem sztuki. Są Wartości, które musi przedstawiać, są Funkcje, których wypełnieniem winno być dzieło sztuki - Zadania Dydaktyczne i Moralizatorskie. Niech mi czytelnicy wybaczą szafowanie Wielkimi Literami, ale ilekroć myślę o koturnowości akademickiego stylu, o jego pseudo-intelektualnej hermetyczności, słyszę taki spiżowy, napuszony ton. A weźmy pejzaż - pejzaż in se nie liczy się w ogóle dla akademików. Może, ostatecznie jako ćwiczenie ręki? Nie wiem. Pejzaż musi mieć swoje uzasadnienie, swoją rację bytu, musi nieść Treści i Wartości. Może być tłem dla historycznej sceny, która by uzasadniała jego istnienie. Słyszałam kiedyś pewną anegdotę o młodym malarzu, studencie, który został przyłapany na malowaniu w plenerze! Bodajże w Ojcowie... A trzeba wiedzieć, że malowanie w plenerze było czymś zgoła gorszącym, owszem, jakieś szkice, ale prawdziwe dzieło sztuki powstaje w pracowni. A światło słoneczne? Po cóż światło, gdy jest Godny Temat, gdy są Zadania, Funkcje i Wartości? A ten biedak w Ojcowie musiał się gęsto tłumaczyć, że on, uchowaj Boże, nie maluje pejzażu, tylko pracuje nad obrazem przedstawiającym Łokietka uchodzącego przed Wacławem Czeskim.

Zapewne nie jestem obiektywna i w nurcie sztuki akademickiej z całą pewnością można odnaleźć dzieła wybitne - może dlatego, że geniusz zawsze znajdzie swój sposób wyrazu? Trudniej jest mi znaleźć wybitne akademickie dzieła w polskim malarstwie, ale zanim przejdę na pola herezji, lepiej zmilczę. Dlaczego jednak piszę o akademizmie? Bo takie jest, moim zdaniem, tło rewolty, której wyrazem jest Zawsze Młoda! Polska sztuka około 1900. Nikt poza artystą nie będzie określał, co jest godne miana sztuki. Sztuka nie potrzebuje uzasadnienia, sztuka przekracza granice intelektualnych konceptów, zrzuca okowy kanonu, burzy hierarchie godnych i niegodnych tematów. Wszystko, na co spojrzy artysta, jest sztuką! Następuje poszerzenie pola artystycznej kreacji, przemieszanie intelektu i czucia, uwolnienie kreatywnej wyobraźni! I nie, nie mówię o dadaistycznej rewolucji czy surrealistycznych manifestach z lat 20. Mówię o sztuce - alchemicznym wytworze wytopionym w krakowskim tyglu końca XIX wieku. Inna rzecz, że nie bez europejskich ingrediencyj. Nastąpiło bowiem uwolnienie pod jeszcze innym względem, zniesienie akademickiego kordonu, wyzwolenie spod dyktatu mieszczańskiego gustu, wyzwolenie od praktyki wyniesionej z monachijskich malarni - Kraków otworzył się na Paryż! Pankiewicz i Podkowiński jadą do Paryża i rozpoczyna się ferment.

Impresjonizm, dywizjonizm, pointyllizm, poimpresjonistyczny realizm, postimpresjonizm, symbolizm... następuje wielka fuzja, wielkie przemieszanie malarskich wizji, postaw, ideologii, pragnień. Wielkie uwolnienie wyobraźni. Artystyczna mozaika pełna różnorodnych barw, intelektualnych koncepcji i wisceralnych działań.

Następuje nobilitacja dawnych niskich tematów, pejzaż po raz pierwszy u nas zyskuje należną mu rangę, całkiem nowy ontologiczny status - dzieła samego w sobie. Tutaj wielka zasługa dwóch wielkich: Wyspiańskiego i - o czym będę pisać więcej - Jana Stanisławskiego, który właściwie stworzył od podstaw krakowską szkołę pejzażu. Wyjście w plener! Światło jako nieodzowny składnik malarskiej palety, zachwycenie zmiennością rzeczywistości, wielką przemianą świata w świetle. Inny wielki temat - folklor. Ludowość, wyśmiewana chłopomania - to przecież było odkrywanie całkiem innego świata, egzotyczna terra incognita. Miasto też postrzegane było inaczej przez zbuntowanych młodopolskich artystów - przez pryzmat nastroju, stąd pory przejściowe, zmierzchy i świtania, w zmienności, a zatem miasto jako odbicie wewnętrznego świata. Portrety - niepokojące, niejednoznaczne, spojrzenie artysty przenika przez naskórek widzialnej rzeczywistości, skanuje rejony Ducha i duszy. I wreszcie autoportret. Człowiek, (Inny i Ja), przyroda, ludowość, przestrzeń miejska i przestrzeń ducha. Tak widziałabym główne linie tematyczne, wokół których krystalizują się poglądy i postawy artystów Młodej Polski. Wielkie pole artystycznej wyobraźni,  nowy sposób traktowania materii obrazu, kadrowania, nowe techniki, nowe widzenie.

Przestrzeń wystawy kształtowana jest logicznie i z wyobraźnią, jej szkielet tworzą wspomniane przed chwilą pola zainteresowań, przestrzenie myśli, linie napięć między widzeniem siebie a widzeniem Innego, między przestrzenią miejską a wiejskim pejzażem, między impresjonistycznie postrzeganą naturą świata a symbolicznym przedstawieniem kondycji człowieka. Jedna po drugiej otwierają się sale wystawy, wkraczamy z jednego pola znaczeń w kolejne, mieszczańska kamienica z pokojami w amfiladzie służy - czy to nie piękna ironia losu - przedstawieniu całego theatrum pełnego rekwizytów młodopolskiej wyobraźni, szerzej - wyobraźni przełomu wieków.

Pierwsze pomieszczenie. Tu zbędne są wprowadzenia, stopniowanie napięcia, zaczynamy jak najwyżej - od Parnasu. Pierwsza sala - AUTOPORTRETY ARTYSTÓW. Wchodzisz i milkniesz, bo w pierwszej sekundzie jesteś schwytany w sieć krzyżujących się spojrzeń. Jak całość wystawy oparta jest na skrzyżowaniu najważniejszych wątków-tematów, na wielkiej milczącej rozmowie, tak tutaj - skrzyżowane spojrzenia. Pierwsze wrażenie jest jednak mylne - nie na ciebie patrzą. Ani wyniosłe spojrzenie Malczewskiego, ani enigmatyczny wzrok Weissa z portretu z kobiecymi maskami, ani poważna Boznańska, ani ten najważniejszy dla mnie - człowiek z portretu na ścianie po prawej (niewidocznego na tym zdjęciu). Nie na ciebie patrzą, to złudzenie, każdy z nich patrzy na siebie. Czy maluje ten, który patrzy? Kogo maluje patrzący? Czy naprawdę pewna jest tożsamość obserwatora i obserwowanego? Kto powiedział, że monolit JA rozpada się dopiero u Lacana et consortes?

Na panneau z autoportretami Malczewskiego, Weissa i Boznańskiej przeczytałam takie słowa:

[...] Zacząłem obserwować samego siebie - samą istotę moją, stan był trochę tylko odmienny - trochę niezwyczajny, a już zwrócił uwagę tego drugiego ja, który zaczął obserwować.

Józef Mehoffer, Pamiętnik, Kraków 1975, s. 103

I w tej pierwszej chwili stało się dla mnie jasne, że to nie jest wystawa historyczna, że nie jestem w jakimś malarskim rezerwacie młodopolskim, że wiele z tego, co tak powierzchownie myśli się o tamtej epoce, jest po prostu nieadekwatne i krzywdzące. Dychotomia ja obserwującego i obserwowanego (a tu upraszczam, bo przecie Mehoffer powiada, że następuje rozszczepienie obserwatora na tego, który patrzy i tego, co patrzenie owo analizuje, zaś sam obserwowany też pewnie zmienia się pod wpływem badawczego spojrzenia, jest pod obserwacją, czujny, inny i nie-swój), którą mi tu zaserwowano na początek pod obstrzałem przenikliwych spojrzeń, nadała w jednej chwili właściwą perspektywę odbioru całej wystawy. Nastąpiła całkowita abolicja czasu.

Skazani na jakieś legendarne i anegdotyczne bytowanie w przestrzeni sztuki młodopolskiej, na osi historii sztuki rozumianej linearnie, jako rozwój, dążenie do nowoczesności i dalej - tamci młodzi i starsi sprzed ponad stulecia stali się mi bliżsi od współczesnych "artystów". To może być funkcją konstrukcji umysłu, moich konserwatywnych w istocie gustów czy artystycznego niewyrobienia, nie będę zaprzeczać. Niech każdy patrzy na Zawsze Młodą! jak mu dyktuje jego własny osąd. Dla mnie to było spojrzenie twarzą w twarz, bez rozdzielającego dystansu czasu, bez ironicznego dystansu.

Wspomniana wcześniej ściana po prawej i ten, dla którego tu przyszłam - gdy jeszcze nie wiedziałam, że oprócz niego odnajdę tyle intrygujących, wspaniałych wątków.

Bo muszę teraz wyznać, że odkąd zamknięto wystawę poświęconą Wyspiańskiemu, zachwycająco bogatą i wielowątkową, wystawę, o której myślałam, że będzie już zawsze, że będę mogła ciągle wracać - odtąd ochłodziły się mocno moje uczucia do Muzeum Narodowego i długo rozważałam, czy w ogóle wybrać się do Kamienicy Szołayskich, programowo nie czytałam o nowej ekspozycji, nie chciałam oglądać relacji z wernisażu. To był protest! Muzeum zapewne odczuło go dotkliwie...

A mówiąc poważniej - nie jestem w moim rozczarowaniu sama i byłam świadkiem wielu już zapytań o to, czy Wyspiański wróci. W jakim kształcie, kiedy? To jest, proszę Muzeum, paląca kwestia i nie można zostawiać Wyspiańskiego w magazynach, względy konserwatorskie są z całą pewnością najważniejsze, ale wiele prac może być przecież eksponowana "rotacyjnie", po odpowiednio długim magazynowym odpoczynku. Wyspiański musi mieć swoje muzeum biograficzne, swoją przestrzeń. Dlaczego jej nie ma? "Coś ty Atenom zrobił Sokratesie..." - czy tak trzeba to rozumieć?

A tutaj rzut oka na ścianę po lewej - obserwujący i obserwowani spoglądają na siebie, ja patrzę na nich, przyglądam się sobie w tym patrzeniu. Ale już dalej, w prześwicie, w otwartych drzwiach widzę coś, co istniało dla mnie wcześniej w jakiejś na wpół legendarnej przestrzeni. Przedmiot, o którym słyszałam, czytałam, lecz nie wiedziałam, gdzie się znajduje (przepastne magazyny muzealne to szerokie pojęcie) i czy w ogóle jeszcze istnieje.

Przedmiot, o którym mówię, wielkie płótno zajmujące całą ścianę sąsiedniego pomieszczenia...

... w którym zgromadzono obrazy i grafiki związane z nieoficjalnym i może trochę skandalizującym (w tamtej epoce i w tamtym Krakowie na pewno) życiem knajpiano-kabaretowym twórców Młodej Polski, w sali pod znakiem ORSZAKU DIONIZOSA, przedmiot ów studiowałam przez blisko godzinę, z zapałem, ze wzruszeniem, jak odnalezione listy z młodości. Bowiem ów przedmiot (nie mam zamiaru wymienić jego nazwy teraz, to chyba jasne) jest w istocie jak... list w butelce. To takie trochę ryzykowne porównanie, zważywszy na słuszne obrazy tego płótna, to nie lada radość otrzymać list wielkości 600 na 226 cm, butelka natomiast budzi jak najbardziej słuszne skojarzenia. I czytałam sobie ten list w butelce wyrzucony na brzeg, zapisany przez ludzi, których już dawno nie ma. I było wiele pięknych obrazów na wystawie u Szołayskich, było kilka prawdziwych arcydzieł, ale to płótno, wierszowana zabawna dyskusja, portrety, karykatury, diabeł straszliwy w dolnym rogu, jakiś kozioł czy faun porywający piękną dziewczynę - Dagny jak wiadomo słynęła z urody - podpis pod wierszykiem, charakterystycznie wygięte S.W., grecka świątynia z karykaturami trzech bogów w tympanonie i moja radość, gdy powoli odczytywałam greckie znaki, by dowiedzieć się, że rysował Tetmajer a potem rozpoznać w potężnym Zeusie mojego ulubionego pejzażystę Stanisławskiego... tak chaotycznie piszę o tym, niech już tak zostanie. Niech to odda choć trochę moją radość z odkrycia i wzruszenie.

O tajemniczym (chyba już wszyscy rozszyfrowali ów eksponat) płótnie napiszę osobno - zasługuje na to! Mam więcej zdjęć i pokażę niektóre rozszyfrowane kody, odczytane zagadki. Taki wielki palimpsest pisany na statku pijanym.

Tutaj po lewej obraz Malczewskiego "Sewer i Wyczół" jako fauny. Nie pamiętam tytułu obrazu po prawej (a nie mam dużego katalogu wystawy i pewnie szybko mieć nie będę, to trochę zbyt droga przyjemność...)*

* Stanisław Dębicki, obraz zatytułowany "Żart à la Malczewski"

Tu dwa kolejne obrazy z tejże sali. W Orszaku Dionizosa pojawia się znów Malczewski z niezwykle ciekawym obrazem oraz Wyczółkowski z karykaturą Feliksa Jasieńskiego.

Obraz Malczewskiego, który był przedmiotem mojej wczorajszej fotograficznej zagadki muzealnej, to słynne "Wyjście z Akademii". Od lewej na schodach: Fryderyk Pautsch, Józef Mehoffer, Leon Wyczółkowski, Teodor Axentowicz, Jan Stanisławski oraz na dole Jacek Malczewski:

We wczorajszej zagadce pytałam jeszcze, jakie jest prawdziwe znaczenie tego tytułu - myślę, że nie będę już wracać do tego problemu, który rozwinęłam w - zapewne niepotrzebnie długim - wstępie. Obrazek, choć humorystyczny, jest dla mnie naprawdę genialnym skrótem, kwintesencją młodopolskiego przełomu. I jest mój ulubiony Stanisławski!

I co jeszcze zobaczymy w tej sali? Rysunki, karykatury, zaproszenia i wszelkie druki ulotne związane z "Zielonym Balonikiem". Mam wrażenie, że ten rysunek przedstawiający Rachelę widziałam w Jamie Michalikowej - a to pewnie była kopia, może inna wersja? Tak czy inaczej piękną Rachelę, czyli słynną aktorkę Halinę Sulimę mamy tutaj w graficznym przedstawieniu.

oraz w rzeźbiarskim ujęciu:

Nie zanotowałam sobie autora tego pięknego popiersia, ale zanim sprawdzę na stronie Muzeum Narodowego, przyjmijmy w roboczej hipotezie, że jest to Konstanty Laszczka. Takie mam przeświadczenie, okaże się, czy słuszne.*

Tak jest! Konstanty Laszczka.

***

Kolejna sala gromadzi obrazy połączone wspólną ideą - MIT MIASTA.

Myślę jednak, że tutaj zrobimy małą przerwę. Wy przeczytacie początek muzealnej relacji, a ja... popracuję nad zwięzłością wypowiedzi.

C.d.n.n.
Ciąg dalszy nieodwołalnie nastąpi...

***

Dla przypomnienia: pierwsza część relacji z wystawy Zawsze Młoda (wnętrza Kamienicy Szołayskich)

***

Ktoś doczytał do końca?
;-)

Nie przejmujcie się, piszę głównie dlatego, żeby nie zapomnieć wrażeń, myśli. Utrwalić to, co ulotne. Jeśli przeczytacie nawet jakiś urywek, wycinek - to i tak jest to dla mnie jakiś prezent - dostaję fragment waszego czasu.