Kościół św. Krzyża

Niepodobny do innych krakowskich kościołów. Przybysz z innego czasu, świadek piastowskiego świata - wspomina krewnych z Kruszwicy i Gniezna. Wznosi się na Placu Świętego Ducha - zaś pobliski gmach Teatru Słowackiego oraz budynek dawnej teatralnej elektrowni, tudzież parkingi i postoje taksówek wyglądają tak, jakby znajdowały się w jakimś innym wymiarze czasowym, przez absurdalny przypadek sąsiadując z tym kościołem w przestrzeni. 

Fotografując kościół postanowiłam pominąć nieistotne w tej historii detale (i przede wszystkim usunąć ze świata znienawidzone samochody). Nie ma się wrażenia, że to miejska fotografia, prawda?

Pierwszy kościół wzniesiony w tym miejscu był drewniany (Anno Domini 1200 przez biskupa Pełkę), potem około 1300 roku rozpoczęto budowę murowanej świątyni, prawdopodobnie z kamienia, który pozostał po wzniesieniu obronnych murów miejskich. Wieża powstała w połowie XV wieku i stopniowo przez lata była nadbudowywana. Dodano kaplice - najpierw od strony południowej kaplicę św. Zofii, później, pod koniec XVI wieku, dwie przylegające do wieży kaplice: św. Andrzeja i Matki Boskiej Loretańskiej. Kościół ucierpiał w wielkim pożarze miasta w 1528 roku, runęło sklepienie nawy. W kilka lat po pożarze odbudowano sklepienie i to z ogromnym staraniem, dekorując je pięknymi renesansowymi malowidłami.

To tyle wiadomości podręcznikowych.

Kościół ten ciekawił mnie już od dawna - jakoś nie zdarzyło mi się wcześniej przyjrzeć mu się z bliska - może dlatego, że nie bywałam często w kościołach, ale teraz przyjdzie to zmienić (Voltaire, m'entendez-vous? ;-)

Moje pierwsze wrażenie: jest to kościół na ludzką miarę, w jak najlepszych piastowskich tradycjach - prosta i logiczna konstrukcja - kwadratowa ceglana nawa, do niej przylega od wschodu zbudowane na planie prostokąta, węższe i niższe prezbiterium, wzniesione z kamienia, kryte osobnym dachem, nad fasadą zachodnią góruje czworoboczna wieża, do jej przyziemia przylegają kaplice. Jest to ponoć jedna z najczystszych stylowo gotyckich budowli Krakowa. Formy przyjemne dla oka - jednorodne, solidne, harmonijne. Pochwała prostoty!

I teraz będzie ciekawiej - dlaczego jeszcze ten kościół jest dla mnie wyjątkowy? Herbert pisał "mniejsza o barok, którego nie znoszę" - i to jest właśnie odpowiedź. Barok to dla mnie bogato zdobiona księga pisana w nieznanym języku, przedmiot kunsztowny i niepojęty, oślepiające złoto ambony-łodzi. Mogę podziwiać architektoniczne detale, kunszt, precyzję i bogatą ornamentykę - ale całość przytłacza i oślepia. Męczy.

W kościele Św. Krzyża baroku jest jak na lekarstwo.

Jest też wyjątkowy całkiem obiektywnie - nie tylko w moich osobistych kategoriach. Jest to bowiem jedyny kościół w Krakowie, gdzie zachowała się jednofilarowa konstrukcja - sklepienie wspiera się na jednym filarze, od którego promieniście odchodzą żebra sklepienia, element nośny, dekoracyjny i symboliczny zarazem. Wyrastają z pnia kolumny jak ogromne kamienne palmowe liście. Drzewo palmowe, rajskie drzewo Wiadomości Dobrego i Złego, Drzewo Życia - symbol innego Drzewa Życia, którym stanie się Krzyż. O tym wszystkim nie dane mi się było przekonać na własne oczy - w każdym razie symbolika Drzewa pozostała zakryta. Nawę główną zamykała krata i można było dostrzec, co następuje:

barok (w umiarkowanej ilości)

jasne ściany z fragmentami malowideł

słynna kolumna podtrzymująca sklepienie - ale wyłącznie jej bazę i fragment trzonu

Tutaj (homeopatyczny) barok i piękne stalle:

Stałam sobie w kruchcie, czy jak się nazywa to miejsce dla grzeszników, a przed kratą już w nawie na dwóch filarach wznosiło się coś w rodzaju kamiennego baldachimu i zasłaniało całe sklepienie. Rozważałam taką oto kwestię - czy nie lepiej, żeby drzwi kościoła były po prostu zamknięte? Jak można ukazywać tylko fragment, zasłaniając to, co najważniejsze? Tajemnicze sklepienie, metafizyka Drzewa, cień niespełnionych pragnień. Już trubadurzy pisali o tym, jakie to uczucie umierać z pragnienia u stóp fontanny. Choć wszakże ani fontanny ani wody nie mieli na myśli... Rozważania nieprzystojne, wypada wznieść oczy ku niebu - a niebo ukazuje się tak (kiedyś znajdę to zdjęcie).

Zacytuję fragment książki, którą dziś dostałam *

Bardzo zniszczony, kościół był w latach 1896-1898 obiektem prac restauracyjnych, wykonanych przez architektów Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendela. Wykonanie polichromii zostało powierzone Stanisławowi Wyspiańskiemu. Kiedy Wyspiański stworzył już projekt dla całego kościoła, odkryto w trakcie prac renesansowe freski z XVI wieku. Artysta postanowił je zachować. W tym celu Wyspiański zrobił makietę kościoła i dokładną inwentaryzację odkrytych dzieł. Praca ta, zachowana do dziś w Muzeum Wyspiańskiego, świadczy o skrupulatności artysty, który odtworzył starannie każdą część i dorysował lub dokomponował brakujące detale. Jednak Wyspiański nie ukończył swojego dzieła. Popadł w konflikt ze Stryjeńskim i zrezygnował z pracy. Odnowa została ostatecznie powierzona innym artystom.

T. Sobieska, K. Sobieska, G. Blondiau, Śladami Młodej Polski. Secesja w Krakowie i okolicach, Kraków 2002, s. 68.

Powrót tutaj będzie konieczny - trzeba zobaczyć sklepienie palmowe i to słynne symboliczne drzewo!

Kościół Świętego Krzyża rozpoczyna serię poświęconą architekturze sakralnej na blogu "Kraków i okolice".

*- przeszukałam wszystkie zdjęcia z ostatnich krakowskich spacerów, żeby znaleźć te zdolne wpasować się w historię, która uzasadni zacytowanie tej przepięknej książki, aby miała swoje godne entrée. Tylko w ten sposób mogę podziękować za prezent przemiłej Przewodnik po Krakowie - czekają mnie niezapomniane spacery - na razie wirtualne - śladami krakowskiej secesji . Dziękuję!

Luty, 2015

I znów Wyspiański. Bardzo oględnie wspomniany tutaj konflikt ze Stryjeńskim (a przede wszystkim zatarg z Tuchem) był w istocie skandalem, który poruszył ówczesny Kraków. Wielka przegrana Wyspiańskiego. Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie... - tak trafne wydaje się to zdanie, im więcej myślę o Wyspiańskim i jego losie w postępowym i światłym mieście Krakowie.