Droga do Racławic. Mogiły kosynierów i kilka gorzkich myśli o naszej historii.

Był trzeci maja, niedzielne popołudnie, wybrałam się znów niedaleko, można by powiedzieć, że tuż za miedzę i znów zdziwienie, jak ciekawe mogą być miejsca, o których się słyszało tak dużo, że wydawały się zwyczajne i może pozbawione uroku. Trasa wycieczki jak zwykle improwizowana, decyzje podejmowane pod wpływem chwili, nagłych impulsów, jakiegoś widoku tu czy tam, do którego chciałoby się zbliżyć, sfotografować jakiś ciekawy kolorystycznie układ pól, kwitnący jabłoniowy sad albo zobaczyć, co kryje się za zakrętem i jak wygląda z bliska ten kościół, którego wieża rysuje się w oddali. Czasem mapa coś podpowiadała, czasem prowadziła na manowce. Piękne manowce mojej ziemi! 

Dziś wspominam sobie najważniejsze punkty tamtej trasy, która okazała się nawet mieć jakieś patriotyczne akcenty, jak przystało 3. maja (jakkolwiek mój patriotyzm, raczej mało ostentacyjny i nie nadmiernie eksponowany, przejawia się nieco inaczej, bardziej codziennie i zwyczajnie, o czym może najlepiej świadczy cała seria wpisów poświęconych "mojej ziemi"). Jednak, gdy już droga poprowadziła nas tam, gdzie poprowadziła, gdy po przyjrzeniu się dwóm niewielkim wiejskim kościołom nieopodal Miechowa znalazłam się tak blisko - zapadła decyzja. I już wybieram boczne drogi, niewiele szersze od samochodu, drogi jak wstążki przecinające meandrem ten krajobraz bez linii prostych. Przy drogach kwitnące sady, zieleń majowa, pola rzepaku, cała wiosenne wiejskie przybranie i pola są kolorowe jak pasiasta spódnica, może brakuje tylko czerwieni... Chociaż nie, czerwień też będzie. Nawet w nadmiarze. Najpierw jednak będą wąskie drogi, falujące pola, samotne drzewa i mogiły kosynierów. Przy drodze do Racławic.

Tak wybierałam trasę, jadąc bocznymi drogami, by móc przejechać jak najbliżej pola bitwy z 4 kwietnia 1794 roku i wtedy na mapie znalazłam zaznaczony punkt, gdzie znajdują się mogiły kosynierów. I nie to, że odprawiam hurrapatriotyczne okolicznościowe pielgrzymki, ale od dawna czytam cmentarze, a przede wszystkim zawsze wzrusza mnie i zarazem do rozpaczy doprowadza, do bezsilnej złości ten piekielnie splątany wątek naszych powstań, przegranych bitew, wielkich patriotycznych zrywów, potyczek, wielkich nadziei po pierwszej wygranej bitwie, indolencji dowódców, wewnętrznych konfliktów, powolnego wykrwawiania w beznadziejnej walce i tak co pokolenie; i zasmuca mnie los tych młodych, wariacko odważnych, oszołomionych patriotycznym narkotykiem, którzy nic sobie nie robili ze zdroworozsądkowych rokowań i szli w powstania jakby odebrana im była pamięć poprzednich klęsk. 

Jeszcze gorsza jest dla mnie świadomość całkowitego podziału społeczeństwa, dramatycznych nierówności, a zwłaszcza dojmującej i pozbawiającej człowieczeństwa biedy tych, na których spoczywał ciężar utrzymania państwa, których sprzedawało się wraz z taką czy inną wioską, tych nieszczęśników przypisanych do ziemi, żyjących w rozpadających się, zapadłych w ziemię chałupach, rozmnażających się bez umiaru, by pochować większość dzieci, które szczęśliwie nie dożywały pięciu lat i nie były skazane na ten los; chłopów umierających z chorób, z biedy i od wódki, tysiącami padających od moru, od zarazy, pozbawionych ratunku, żyjących w zabobonie i gusłach, padających do nóg jaśniepaństwa, całujących po rękach proboszcza dobrodzieja, pozbawionych tożsamości, pozbawionych praw obywatelskich, traktowanych w najlepszym razie jak kuriozalne indywidua, jakaś rasa na poły zwierzęca. A oni, przez wieki pozbawiani praw, świadomości, ogłupiani makabryczną biedą i rozpijani na umór przez panów czerpiących niemałe zyski z propinacji, oni wytrwale pragnęli już tylko jednego - kawałka ziemi dla siebie, tej samej, na której pracowali dla innych. Jaśnie panowie mieli do zaoferowania zwykle tylko obietnice (gdy w ogóle przyszło im na myśl, że można by chłopstwo jakoś wykorzystać do swoich celów). Zapewne nie wszystko zło brało się z wyrachowania, część pewnie z nieświadomości, z jakiegoś ogólnonarodowego zacofania i ogólnych pojęć epoki, którą ledwie dotknęły echa jakichś tam egalitarnych mrzonek i egzaltowanych wołań o równości obywateli. Zresztą, gdy argumentem jest gilotyna, trudno oczekiwać, że konieczność zmian będzie przyjęta z euforią. Ale minął i krwawo wygasł wiek XVIII, przyszły jakieś echa Siècle des Lumières, zapaliły się i zgasły nikłe światła, przyszedł wiek XIX co dwadzieścia lat lub częściej naznaczany wielkim patriotycznym upuszczaniem krwi. Co zrobiono dla "synów tej ziemi", jak górnolotnie się ich nazywa? 

Czemu w ogóle był możliwy rok 1846 z jego okropieństwami, czemu najohydniejsze, nie do wypowiedzenia zbrodnie - po dwóch stronach - zdarzały się w 1863? Kto ponosi odpowiedzialność? Bitwa stoczona w styczniowe popołudnie po dwóch dniach marszu prawie bez jedzenia i bez odpoczynku, zwycięstwo przez pomyłkę i w zasadzie bez znaczenia, powstańcy zostawiają pole bitwy, zostawiają rannych towarzyszy błagających o łaskę śmierci, idą gdzieś dalej rozpalić ogniska, sami ledwie żyją z zimna, z głodu. W nocy chłopi dobijają rannych powstańców na polu bitwy, zdzierają z nich ubrania, buty, pierścienie, kosztowności. Oddział powstańców-niedobitków pacyfikuje dzień później tę wieś (w skrzyniach w wiejskich izbach ponoć pierścienie ucinane z palcami zabitych lub rannych powstańców) szybka egzekucja, śmierć przez powieszenie znajdują mężczyźni i jedna kobieta; lecz oto nadciąga oddział Kozaków, powstańcy uciekają, jeden z Kozaków odcina sznury - tylko jeden z uratowanych chłopów przeżyje, ale żyć będzie jeszcze długie lata (co by napisał - gdyby pisać umiał?). Jedna historia z tysięcy, jedna jakich wiele - z pewnej uroczej i malowniczej miejscowości na Ponidziu. Kto jest winny, kto jest bez winy?

O tym wszystkim myślałam stojąc nad mogiłą z 1794 r. O roku ów! Wtedy pewnie można było jeszcze mieć nadzieję, wszystko odmienić, odwrócić, uratować. Gdyby zmienić wielkopańskie myślenie bogom-podobnych panów i władców tej ziemi, gdyby zechcieli zobaczyć - zgodnie z tym, czego uczyła ich ponoć wiara ich przodków - gdyby mogli zobaczyć w "tamtych" swoich braci. W gminie, pospólstwie, w chłopkach, prostaczkach, wieśniakach

Hymn do miłości ojczyzny. Ignacy Krasicki. Wątpię, czy ktoś pamięta więcej niż dwa pierwsze wersy, albo - pamiętając - zastanawia się nad ich prawdziwym znaczeniem. Te słynne: "Święta miłości kochanej Ojczyzny/ Czują cię tylko umysły poczciwe!" zna chyba każdy. Proszę zatem, druga strofa, światła myśl światłego umysłu, jednego z tych, w których mocy zapewne był ratunek:

Wolności! której dobra nie docieka
Gmin jarzma zwykły, nikczemny i podły,
Cecho dusz wielkich! ozdobo człowieka,
Strumieniu boski, cnót zaszczycon źródły!

Gmin jarzma zwykły, nikczemny i podły. Moi ojcowie.

Z tablicy informacyjnej:

Ziemię racławicką znaczą mogiły poległych w bitwie w 1794 r. Początkowo chowano ich w miejscach gdzie zginęli. Dawniej na polach i łąkach widniało wiele krzyży i kopców mogilnych. Z czasem ślad mogił zanikał z pól i pamięci ludzkiej. Dlatego powstały te oznaczone krzyżami oraz pamiątkowymi tablicami wzniesionymi w latach 60-tych XX wieku, groby poległych w Bitwie Racławickiej Kosynierów.

Nie tak miał wyglądać dzisiejszy wpis o kopcu Kościuszki w Racławicach. Tak wyszło, gorzko. Może taki kontrapunkt dla tego oficjalnego patriotyzmu, który zewsząd mnie otacza. O tym myślałam stojąc na wzgórzu nad polami racławickiej bitwy, wokół mając ziemię naznaczoną wieloma innymi bitwami, potyczkami, klęskami. I myślałam: jak (i czy w ogóle) jest możliwe, żeby z takiego podglebia, z narodu tak podzielonego na rasę panów i niewolników, jeszcze przed stu laty, jak jest możliwe, by z tej nienawiści, przepaści, nierówności, żeby z tego powstało coś dobrego, spójnego, zdrowego. Chyba nie.

Następny wpis poświęcony będzie już Racławicom tu-i-teraz. To oczywiście w Racławicach znajduje się drugi po Krakowie kopiec Kościuszki, z pewnością mniej znany, dlatego może warto (na pewno warto) pokazać to miejsce. Było całe w pięknej zieleni, z koszmarnym z okazałym pomnikiem Bartosza Głowackiego stojącym na błoniach u stóp wzgórza zwanego Zamczysko, na którym usypano kopiec - niewielki, symboliczny a górujący wysoko nad okolicą. To miało być dziś - a będzie jutro, cóż, takie są przypadłości dygresyjnej natury.