Kamienice Talowskiego z ulicy Retoryka. Kamienica Pod Osłem, Festina lente, kamienica Pod Śpiewającą Żabą.

Peizażyści! - wy co nas karmicie złamanemi barwami co w szarych tonacjach - i brudnych światłach każecie się nam dopatrywać natury - i dajecie nam nic więcej tylko to na co co dzień patrzymy - ten widok od którego przy pracy będąc oka oderwać nie możemy - czemu dręczycie nas naszą nędzą bezbarwności i szarości, - a nie dacie nam nic z tego piękna nieskalanego - natury spokojnéj, szczęśliwéj - żyjącéj życiém zdrowém gdzie brukiem murawa zielona strojona wzorzystemi kwiatami - stropem błękit tkany niezmordowaną dłonią z barwy bławatu i niezapominajek, - a ściany gmachu rozsuwają się w malowidła coraz to inne - coraz to piękniejsze - a wszystkie grają całą gamą czystych barw świetlnych w złotem słońcu. ------- 

Stanisław Wyspiański*

Czuję irracjonalną sympatię do tego zdjęcia, które urąga wszelkim prawom perspektywy, podobnie jak moje pisanie (to może dlatego). Pokazuję je jako pierwsze, żeby uzasadnić trochę przewrotnie wybrane motto z Listów Wyspiańskiego. I cóż tu widać? Widać jak kamienice Talowskiego przy ulicy Retoryka zmierzają niebezpiecznie zbieżnymi liniami celując ku idealnie błękitnemu niebu. Widać jak błękit przegląda się w oknach i całe zdjęcie jest w dwóch kolorach: nieba i ziemi, bezchmurnego nieba w słoneczny, marcowy dzień i palonej cegły, w kolorach powietrza i gliny. Są jeszcze drzewa i wszelkie chaszcze i krzewy, których nie brak na szerokim zieleńcu ulicy Retoryka, ale zieleń jest jeszcze nieaktywna, zieleń jest tylko in potentia, drzewa i krzewy mają tylko kontury gałęzi i konarów, jakby rysowane tuszem.

Zawsze, gdy zaglądam na ulicę Retoryka i odwiedzam Talowskiego czuję się tak, jakbym wykraczała trochę poza przestrzeń miasta, jakby tkanka miasta mieszała się z bardziej intensywnym życiem przyrody, jest tu zawsze jakby więcej niż gdzie indziej powietrza - przestrzeni - błękitu. Dlatego nie widzę sprzeczności w sformułowaniu pejzaż Retoryki. Gdzieś za murami schowane są słynne ogrody Retoryki, które tylko na zdjęciach mogłam zobaczyć i o których marzę. Ale tutaj, pod stopami, jest bardzo konkretny wymiar, jest Retoryki większa od innych ulic szerokość, jest trawnik przecięty alejkami, pełen drzew, krzewów, gołębi i psów. Jeszcze niżej, zasklepiona i zamknięta, biegnie Rudawa - niewinna rzeczka, która w porze powodzi zmieniała Kraków w Wenecję. Komuś ta nazwa nazbyt egzotyczna się zdaje? Niech spojrzy dalej - tuż za rogiem, po drugiej stronie ulicy Wolskiej, na skwer wpływa ulica Wenecja (gdzie był budynek i zapewne jest nadal, w którym uczono mnie sztuki przekładu), zostawiam jednak Wenecję i dygresję, by zbyt daleko nie odpłynąć od Retoryki. 

Powietrze i powietrzne przestrzenie. Ziemia i glina cegły kamienic. Woda Rudawy, podziemnej rzeki i Wenecja. Ogień? Ogniem niech będzie Myśl. Genialny architekt, który stworzył jedyne w swoim rodzaju projekty. Teodor Talowski, achitectus. Nie powiem "stworzył ex nihilo", bo jego wyobraźnia ożywia i miesza ze sobą litery dawnego, istniejącego już alfabetu architektury. Talowski tworzy nowy język architektury mając do dyspozycji litery tegoż alfabetu, dawne i mniej dawne, z bliższych i dalszych okolic, podobne do rozsypanych klocków. Albo do kartek pociętych nożyczkami i wrzuconych do słynnego kapelusza dadaistów. (To nawet nie najgorsze skojarzenie, bo przecie często myślę o nim: prestidigitator form i kształtów). Trzeba je wymieszać - zdając się na przypadek, le hasard objectif. Można przypadkowi pomóc, jeśli wystarcza talentu i wyobraźni - a nie można powiedzieć, by Talowski cierpiał na ich niedostatek. 

Oto niderlandzki manieryzm, wąskie kamieniczki o wysokich szczytach jakby przeniesione znad jakiegoś północnego kanału, gdy jednak przyjrzeć się bliżej, to widać tu renesansową kamieniarkę okien, gzymsy i fryzy, tu znów ściany ceglanego gmachu, może posadowionego na skale, przebudowywanego, burzonego i wznoszonego na nowo, o czym świadczyć ma rozmaitość materiałów, kamień zagubiony wśród cegieł i sama faktura cegły - jakby dawnej, nierównej, chropowatej, o niejednolitych barwach. Tam jeszcze w ścianę wbita jest kula armatnia (to już nie przy Retoryka, tylko w Domu Pod Pająkiem), ślad dawnego oblężenia, któremu widać oparło się zamczysko, skoro nadbudowano nad nim nowsze, mieszkalne części - podobnie jak dawne dwory obronne zmieniały stopniowo charakter. Jest attyka jakby z Sukiennic, woluty i spływy wolutowe, są maszkarony, są kamienne balustrady z charakterystycznym prześwitem, lecz tuż obok gotyk walczy o swoje prawa, sięga wyżej, strzelisty, wysuwa się z lica ściany niespodziewanym wykuszem i czyni aluzję do Almae Matris. Cóż to jednak za stwór nad wykuszem? Czyjaż to głowa nad oknami wykuszu tak podobnego do Jagiellońskiej Librarii? Poczciwy osioł pobłażliwie patrzy na trudy interpretatorów i innych badaczów owadzich nogów (to z Miłosza, gdyby ktoś nie odczytał). Powszechnie podaje się, że osioł ma być ilustracją uporu w dążeniu do celu, co miałaby podkreślać sąsiednia inskrypcja: FABER EST SUAE QUISQUAE FORTUNE (każdy jest kowalem swego losu), mnie jednak się zdaje, że taka interpretacja nie byłaby pełna bez tego porozumiewawczego mrugnięcia okiem, bez aluzji do wykuszu, który jako żywo przypomina mi ten z Collegium Maius. Nie można zapominać, że kluczem do architektury Talowskiego jest nie tylko wyobraźnia, lecz także - humor. Dlatego warto czasem porzucić koturnową powagę i spojrzeć na to wszystko porozumiewawczo zmrużonym okiem (a jeśli już o oczach mowa - jakie piękne rzęsy ma ów słynny osioł, ach!). I myślę ponadto, że osioł jest raczej symbolem uporu w niedążeniu do celu, niż w jakimkolwiek dążeniu (caeterum censeo Carthaginem etc.)

Czy można z powagą spojrzeć na Żabę? Żabę grającą na mandolinie? Oto tam, wysoko, rozsiadła się stwora w nonszalanckiej pozie i wyśpiewuje na cały głos otwierając szeroko żabi pyszczek (prefiguracja Kermita, czy nie mówiłam, że Talowski był genialny?!) a wokół na fryzie rozrzucone nutki. Pamiętajmy, że tam, gdzie teraz uładzone trawniki i dwie nitki jezdni - tam płynęła sobie niemrawo Rudawa a w zaroślach nad brzegami żaby wieczorami dawały głośne koncerty. Smaczku tej scenie dodaje fakt, że żaby nie były jedynymi śpiewającymi stworami w okolicy, gdyż w budynku owym mieściła się... szkoła muzyczna dla panienek. O tym wszystkim na pewno powszechnie wiadomo, ale nie mogłam sobie odmówić powtórzenia tej historii, o której zresztą kiedyś, przed laty pisałam.

Jak zresztą pisać o Talowskim? Teraz, gdy stał się prawie modny, a w każdym razie rozpoznawalny, najrozsądniej zrobię nie pisząc zgoła nic. Pisałam wcześniej, gdy go odkryłam w maju 2009 roku (i za to zawsze będę wdzięczna nieocenionej Przewodniczce), teraz powstało już dużo artykułów, z większym lub mniejszym powodzeniem popularyzujących - i słusznie! - genialnego architekta. Kto mnie czyta dłużej, ten wie, że nie uznaję przepisywania treści z wikipedii i temu podobnych źródeł. Kto ma chęć - sam znajdzie, jeśli temat go zainteresuje. Kto ma oczy do patrzenia, niechaj patrzy i sam zbuduje swoje o Talowskim mniemanie. Dlatego chciałam pokazać - najlepiej jak potrafię chciałam pokazać, czym są dla mnie, albo jakimi jawią się te projekty. Kiedyś o nim pisałam więcej, ale zdjęcia przy tamtych pierwszych wpisach wołają o pomstę do nieba. O tych zdjęciach z dzisiejszego wpisu też tak kiedyś, mam nadzieję, powiem. Tymczasem niech zostaną i niech świadczą - jeśli nie o geniuszu Talowskiego, to o moim zachwyceniu, od lat niezmiennym. To taki spacer, chaotyczny jak wszystkie, przechadzka śladami Talowskiego. Jest Retoryka, i poezja Retoryki czyli architektura. Są cztery żywioły, niech to będzie ukłon w stronę teorii Bachelarda, o którym uczono mnie na Wenecji i niech to wszystko połączy się w jedną całość.

Mam więc powietrze, mam włoski błękit nieba nad głową, jest siódma rano i jest mi bardzo zimno, od Wisły wieje lodowaty wiatr. Mam powietrze, wokół siebie szeroką przestrzeń i wstępuję w Retorykę jak w ciemny kanion o wysokich ścianach pogrążonych w mroku. Oświetlona jest tylko ta najważniejsza zachodnia pierzeja ulicy, wszystko inne ginie w głębokim cieniu. Słońce jest bardzo jaskrawe i bardzo przejrzyste jest powietrze, teraz już wiem, że to niecodzienny urok Krakowa, a powiązać mogę tamtą przejrzystość z intensywnym wiatrem, jaki przez kilka dni wiał mocno, przewiał pył i smog; i rozdarł zasłony. Była więc jaskrawość - taka, jaką widuję tylko czasem w przyrodzie, rzadko zaś w mieście. Może dlatego, gdy przeczytałam wczoraj ten fragment listów szwajcarskich Wyspiańskiego, jakiś impuls kazał mi tutaj zapisać te słowa, choć przecież nie o miejskich pejzażach tam mówi a o jeziornych i górskich, choć też z domieszką cywilizacji, małych a schludnych miasteczek, ludzi krzątających się przy swoich pracach, ludzi podobnych do figurek wobec ogromu przyrody a może dlatego, że czułość widzenia patrzącego i perspektywa czy raczej swoista "przysłona" ustawione były wówczas do odbioru przestrzeni, nie detalu. I tak było u mnie, gdy w tamten zimny, marcowy poranek wchodziłam w kanion ulicy Retoryka mając za plecami wiatr od Wisły.

Zostanę zatem peizażystą, który nie będzie was karmił złamanemi barwami w szarych tonacjach -- bo cała poezja i przestrzeń Retoryki jawiła się wówczas w całej jaskrawości. Nigdy przedtem i nigdy potem nie widziałam tam tak wyjątkowo jaskrawych i czystych barw. O niebie nigdy nie za wiele mówić - ale teraz kolej na cegłę. Chropowata, nierówna o zmiennej fakturze, taka była cegła stworzona według własnej receptury przez Talowskiego (przepis na nią zabrał ze sobą do grobu - tak tysięcznym monotonnym głosem wołają internetowe strony i teraz nie mogę się uwolnić od tego makabrycznego obrazu i przykro mi trochę, że każdy o nim pisze tak samo). A przecież cegła to jest tkanka tych domów, pokrywa je jak kora, jest organiczna, jest z nimi zrośnięta. 

Patrzę na domy Talowskiego jak na konstrukcje żywe, które zmieniały się w ciągu lat, jakby każda epoka czy każde pokolenie dorzucało coś od siebie, wprowadzało zmiany, coś reperowało a coś wznosiło na nowo, z nowych materiałów, w innym stylu. Taki swoisty palimpsest zapisany nie na pergaminie, ale w kamieniu i cegle. A czy nie taki jest Wawel? Czy nie podobne nawarstwienia stylowe znajduje się w starych krakowskich kościołach? Lubię patrzeć na kolejne warstwy, odczytywać je i widzieć w nich roczne przyrosty, kolejne słoje ogromnego drzewa-Kraków. I tak jest z domami na Retoryka i (choć w różnym stopniu) innymi projektami architekta. Oto moja teoria: najważniejszym z materiałów, z których Talowski budował swoje konstrukcje, jest Czas.

Czas utracony, czas odnaleziony. To wszystko zawsze ujęte w cudzysłów, opatrzone ironiczną gwiazdką, która odsyła do przypisów. Talowski, jak wytrawny poeta, nigdy nie mówi wprost, językiem poezji jest metafora, solą poezji jest ironiczny dystans. Jest Czas. Talowski jak archeolog odnajduje w dowolnie wybranych warstwach kulturowych takie czy inne artefakty a potem - z dezynwolturą Schliemanna zakładającego klejnoty Troi na szyję swojej pięknej żony, nomen omen Heleny - używa je tak, jak mu fantazja podpowiada. Bierze wykusz z Collegium Maius i attykę Sukiennic, bierze włoskie loggie, kradnie gotycką zendrówkę i kto wie, czy nie asyryjskie ściany zdobione mozaikami z glazurowanych cegieł (mógłby, to w jego stylu), bierze kolumny, bierze cały rejestr z antyku do renesansu przeniesionych ornamentów: kimationy, bukraniony (na pewno gdzieś są!), kartusze. Przywłaszcza sobie ornament okuciowy, podobny do metalowych wstęg, choć w kamieniu wykuty, zdobiący inskrypcje i kartusze. Nie waha się, by wprost z antyku, z rzymskiej architektury przenieść zdobniczy walor inskrypcji i rzuca je na ściany kamienic krakowskich statecznych mieszczan. Ci na pewno doceniają, że fasadę kamienicy, dorobku ich życia, zdobi ARS LONGA VITA BREVIS albo FESTINA LENTE czy wreszcie FABER EST SUAE QUISQUAE FORTUNE, z których ta ostatnia, miast opisywać kuty kamieniu biust tego czy innego słynnego męża, kieruje uwagę na... piękną, kamienną głowę osła. A może właśnie byli szczęśliwi mogąc zamieszkać w domach tworzonych przez tego oryginała? Choćby dlatego, że bardzo się cenił? Na pewno, gdy zdobył już renomę i stał się jednym najbardziej wziętych architektów Galicji, jego realizacje kosztowały majątek i właściciele mogli z dumą (niezależnie od własnych gustów) wskazywać na kartusz z podpisem: Theodorus Talowski fecit. Była to dumą pisana inskrypcja, niejako pieczęć artysty - Teodor Talowski uczynił - cóż poradzę na to, że ta fraza nieodmiennie przywodzi mi na myśl "Jam to, nie chwaląc się, sprawił" innego wielkiego oryginała...

Oto Retoryka i kamienice Teodora Talowskiego - tak jak je wtedy widziałam, w marcu 2014 roku, bardzo wcześnie rano, kiedy wchodziłam w cienisty wąwóz ulicy Retoryka, mając za plecami wiatr od Wisły, a cała ulica była w porannym cieniu poza tą najważniejszą, zachodnią pierzeję, rozsłonecznioną pod błękitnym niebem, pełną jaskrawych i czystych kolorów, gdzie blisko siebie stoi pięć jego kamienic. Kamienica Pod Śpiewającą Żabą (Retoryka 1), bezimienna kamienica (Retoryka 3), "Festina lente" (Retoryka 7) i Kamienica Pod Osłem albo "Faber est suae quisquae fortunae" (Retoryka 9) oraz kamienica "Długo myśl prędko czyń" (Retoryka 15), zaś w najbliższym sąsiedztwie, po drugiej stronie ulicy Wolskiej, pysznił się w słońcu gmach Sokoła, nie stworzony, lecz przebudowywany przez Talowskiego, w przecznicy zaś zwanej Smoleńsk stały kolejne dwie kamienice, którym przyglądałam się innego dnia, a na jednej z nich przysiadł smok. Oto Retoryka i kamienice Talowskiego

 (...) a wszystkie grają całą gamą czystych barw świetlnych w złotem słońcu.

1. Retoryka w słońcu, niebo w oknach i problemy z perspektywą, uznajmy, że to perspektywa żabia,
przemyślany zabieg zapowiadający Kamienicę Pod Żabą (to ta pierwsza z prawej)

2. Kiedy wchodziłam w ciemny wąwóz ulicy Retoryka (na dole słynna kałuża)

3. Gołębie uwielbiają to miejsce, przed tym uratował mnie refleks

4. Ulica Retoryka w wodnych odbiciach (patrz zdjęcie nr 2)

5. w wodzie przegląda się kamienica Pod Osłem, po lewej widać herbowy kartusz i charakterystyczne łuki loggi

6. a oto i ona - kamienica Pod Osłem widoczna w całym ciągu domów zachodniej pierzei ulicy Retoryka
od lewej: Pod Osłem nr 9, Festina lente nr 7, nie Talowski nr 5, bezimienna Talowskiego nr 3, Śpiewająca Żaba nr 1
kadr zamyka po prawej gmach Sokoła, już po drugiej stronie ulicy Piłsudskiego 

7. i nieco węższy kadr, tu widać przede wszystkim kamienicę Pod Osłem oraz jej sąsiadkę - Festina lente.
Kto widzi wykusz? Kto widzi osła?

8. Dwie poprzednio wspomniane kamienice już w całej (prawie) okazałości. Słynny wykusz i powyżej głowa osła

9. inskrypcja kamienicy Pod Osłem czyli FABER EST SUAE QUISQUAE FORTUNAE
każdy jest kowalem swego losu

10. Taż sama inskrypcja z większą ilością błękitnego nieba nad ulicą Retoryka

11. jak słońce i cień budują fasadę kamienicy; oraz: rozmaitość okien, kartusze,
 ornamenty, loggie, balustrady, cegła, kamień, wykusz, rzeźba, detale, metalowe kotwy,
 kartusz herbowy, inskrypcje: alfabet architektonicznego języka Teodora Talowskiego

12. kartusz herbowy. Dobrze, że mam to zdjęcie, teraz po renowacji wygląda zupełnie inaczej...

13. FECIT THEODORUS TALOWSKI ARCHITECTUS
podpis dumnego architekta. Oraz: piękny teatr cieni, faktura cegieł, kamienne kartusze, inskrypcja

14. trochę inne ujęcie podpisu Talowskiego z kamienicy Pod Osłem; to światło było przepiękne...

15. Otóż i on! Eponimiczny Osioł spoglądający melancholijnie na ulicę Retoryka z fasady kamienicy Pod Osłem
przyjrzyjcie mu się dobrze, albowiem takim jak teraz nie zobaczycie go już nigdy...
oraz: gzymsy, piękna cegła w zestawieniu z kamiennym detalem rzeźbiarskim, gzymsy i ornament rodem z renesansu

16. Słynny wykusz zdobiący kamienicę Talowskiego Pod Osłem. I sam Osioł en personne.
Inny dzień, inne światło... ale chciałam pokazać wykusz w całości.

17. Kamienica pod nr 7 czyli FESTINA LENTE (spiesz się powoli)
tu widoczna druga inskrypcja ARS LONGA VITA BREVIS
której nie będę tłumaczyć, żeby nie obrażać moich czytelników ;-)

18. Spiesz się powoli... i długo oglądaj piękne detale kamienicy Festina lente!
cegła o bogatej fakturze i kamień, gzymsy i filar z ciekawym kapitelem, malowany fryz

19. Inny dzień i inne światło, ale: kamienie wtopione w wątek różnobarwnej cegły (zendrówka)
nieregularność form, kartusze i inskrypcja z datą oraz słynne FECIT T.T. ARCHITECTUS

20. Różnobarwność, malowniczość, nieregularność. Druga od lewej to nie T.T., jak łatwo dostrzec.
Powtórka, od lewej: nr 7 Festina lente, nr 5 nie T.T., nr 3 bezimienna Talowskiego, nr 1 Pod Śpiewającą Żabą
i z prawej strony kadr zamyka szczyt gmachu Sokoła. 

21. od lewej: nie Talowski, pośrodku Talowskiego bezimienna kamienica, po prawej kamienica Pod Śpiewającą Żabą
kto widzi żabę?

22. Kamienica pod Śpiewającą Żabą, róg ulic Retoryka i Piłsudskiego (dawniej Wolskiej)

23. Kamienica pod Śpiewającą Żabą oraz cała słoneczna pierzeja ulicy Retoryka z kamienicami Talowskiego,
których tu nie będę wymieniać po raz piąty

24. Ulica Retoryka, kamienice Talowskiego w porannym świetle
zdjęcie, z którego jestem dumna
po prawej Śpiewająca Żaba, po lewej kadr zamyka wykusz i głowa osła z kamienicy Pod Osłem

25. Malownicze woluty kamienicy Pod Śpiewającą Żabą
taki widok tylko o przedwiośniu!
Tylko żaby nie widać, co za niedopatrzenie...

26. Oto i ona! Eponimiczna żaba z kamienicy Pod Śpiewającą Żabą projektu Teodora Talowskiego
ulica Retoryka biegnie dołem, jeszcze niżej płynie (no... licentia poetica) malownicza Rudawa i kumkają żaby w zaroślach
za oknem panienki ze szkoły muzycznej śpiewają wdzięcznymi głosikami piosenkę a wtóruje im Piękna Żabia Mandolinistka

27. I znów kartusz, tym razem nie herb, lecz data powstania kamienicy w zapisie rzymskimi cyframi
kto odczyta jaki to rok? Kartusz pochodzi, jeśli się nie mylę, z fasady kamienicy pod nr. 3

28. FECIT THEODORUS TALOWSKI
Jam to, nie chwaląc się, uczynił!
;-)

Jak moi dawni czytelnicy może pamiętają spacery śladami Teodora Talowskiego odbywam nie od dziś. W archiwalnych wpisach nie zdążyłam przywrócić jeszcze wszystkich opowieści o Talowskim, o jego kamienicach i grobowcu ze Sfinksem na Cmentarzu Rakowickim. Te, które są, można znaleźć w kategorii Retoryka i okolice, albo szerzej: Talowski, albo śladami Teodora Talowskiego. Sama ulica Retoryka ma również dość wąską, ale odrębną kategorię na blogu, natomiast w przyszłości, mam nadzieję, uda mi się poszerzyć dział "śladami Teodora Talowskiego" o jego inne krakowskie i poza krakowskie realizacje. To już kwestia czasu, zdobycia nowych zdjęć, etc. Są przecież inne krakowskie kamienice jego projektu, w tym słynna Pod Pająkiem (której zdjęcia straciłam wraz z poprzednim aparatem...), jest szpital Bonifratrów. I są podkrakowskie dwory, z których jeden (Cianowice) widziałam w ubiegłym roku w trakcie przebudowy i prac wszelkich, teraz już chyba olśniewająco jest nowy, inny w Michałowicach chciałabym odwiedzić tej wiosny a jeszcze inny - to rzecz po prostu niebywała - jest bardzo, bardzo blisko. Owszem, zniszczony ludzką ręką, ale wciąż jeszcze czytelny jest oryginalny projekt Talowskiego, poza tym to miejsce związane jest ze świetną i znaną krakowską rodziną. I jest tak blisko! Niewiarygodne, jak czasem szuka się daleko w świecie czegoś, co jest tuż obok.

I wiem, że o Talowskim pisze się teraz dużo, podróżuje, kręci filmy. Niemniej jednak na tym moim trochę outsiderskim blogu będę zawsze chodzić swoimi drogami, tak sobie obiecałam wracając tu po przerwie. Będę pisać o Talowskim na mój dyletancki sposób, jedyny jaki potrafię.

W dzisiejszym spacerze nie udało mi się pokazać wszystkich zdjęć, dlatego na następne spotkania pozostawiam gmach Sokoła przy ulicy Piłsudskiego (niegdyś Wolskiej) i nieco skromniejszy dom z inskrypcją "Długo myśl, prędko czyń". Mam też inne zdjęcia, które pokazują ulicę Retoryka w sposób może bardziej realistyczny i mam już dla nich wspólny tytuł, odczarowanie ulicy Retoryka nastąpi więc niebawem tak, aby nikt z potencjalnych, chodzących moimi śladami (chodzącej śladami Talowskiego) czytelników nie poczuł się rozczarowany, można się domyślać, że będzie to przyczynek do dyskusji o motoryzacji i liczbie samochodów parkujących na krakowskich ulicach. I jeszcze jeden przewidziany odcinek opowieści o ulicy Retoryka pokaże efekt ostatniej renowacji, dla mnie to smutne zdjęcia, ale pewnie będę w mniejszości. A zatem zdjęć jeszcze sporo, niemniej - lojalnie uprzedzam - te dzisiejsze są chyba najlepsze, niektóre z nich, te w światłocieniach.

I proszę! Nie napisałam o takiej ważnej rzeczy: jak światło i cień budują tę architekturę, jak fasady kamienic Talowskiego zatrzymują i odbijają światło, jak wspaniale budował płaszczyznę - są występy i nisze, są ryzality i loggie, są wykusze i wnęki rozdzielone gładkimi płaszczyznami muru, co sprawia, że przy odpowiednim oświetleniu, część niknie w cieniu, część oświetlona jest mocniej, cień nadaje głębię, światło wydobywa detale, cień dodaje tajemniczości, światło pozwala nacieszyć oko rozmaitością faktur i płaszczyzn, cień symbolizuje przeszłość i noc, światło - to dzień i jutro. Teatr cieni, teatr znaczeń. O ilu jeszcze sprawach nie zdążyłam napisać? I kto - o napisanych - przeczyta?

Listy Stanisława Wyspiańskiego do Lucjana Rydla, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979, ss 35-36.